Kilka słów o Teorii umysłu

Teoria umysłu jest to system pojęć, który umożliwia istocie wyciąganie wniosków o stanie umysłu innych istot.
Jest to zdolność do wnioskowania o stanach umysłu innych osób (ich myślach, intencjach, przekonaniach, pragnieniach) oraz umiejętność wykorzystania tych informacji do interpretacji ich słów, rozumienia zachowania i przewidywania tego, co zrobią. Badania pokazują, że w wieku 3-4 lat dzieci mają już rozwiniętą teorię umysłu.

Termin ,,teoria umysłu’’ pierwszy raz został użyty w badaniach nad szympansami prowadzonymi przez Davida Premacka i George’a Woodruffa w 1978 roku: ,,Mówiąc, że ktoś ma teorię umysłu stwierdzamy, że osoba ta przypisuje (imputes) stany umysłowe sobie lub innym. (…) System odniesień tego rodzaju można uważać za teorię, po pierwsze dlatego, że stany te nie są wprost obserwowalne, a po drugie, gdyż system ten może być używany, do przewidywania zachowań.’’ (Białecka-Pikul, 2002, s.21).

O charakterze przystosowawczym czytania umysłów świadczy, że umiejętność ta rozwinęła się w odpowiedzi na złożone środowisko, w którym podstawowym czynnikiem decydującym o przetrwaniu była zdolność do przewidywania działań innych osobników. Umiejętność czytania umysłu jest ogromnie ważna w prawidłowym odczytaniu ironii, sarkazmu, metafor, a także w rozpoznawaniu tego, czy ktoś próbuje nas oszukać. Około 4 roku życia dziecko zaczyna rozumieć czy jest oszustwo.  Teoria umysłu wpływa również na rozwój empatii , gdyż umiejętność czytania umysłu umożliwia dziecku wnioskowanie na temat tego, jak ktoś może interpretować dane wydarzenie i jak może się czuć.  Trzylatek może rozumieć stan emocjonalny drugiej osoby jako wynik zewnętrznych oddziaływań sytuacyjnych, około 4-6 roku życia dzieci zaczynają rozumieć, że  przekonania i myśli mogą wpływać na emocje (np. jeśli kolega myśli, że dostanie do mamy wymarzoną zabawkę, jest szczęśliwy, a kiedy myśli, że jej nie otrzyma, staje się smutny – bez względu na to, co w rzeczywistości dostanie.

Czym cechują się osoby z deficytami w rozwoju teorii umysłu? 

• mniejszą wrażliwością na uczucia innych ludzi,
• mniejszą zdolnością do uwzględniania tego, co widzą inni ludzie,
• trudnościami w kształtowaniu przyjaźni w wyniku nieumiejętności odczytywana  intencji i adekwatnego reagowania na nie,
• obniżoną zdolnością do odczytywania poziomu zainteresowania słuchaczy swoją wypowiedzią,
• mniejszą zdolnością do odkrywania zamierzonego przez mówcę znaczenia,
• trudnością z przewidywaniem tego, co inni mogą pomyśleć o danym zachowaniu,
• obniżoną zdolnością do zrozumienia nieporozumienia w relacjach społecznych,
• obniżoną umiejętnością oszukiwania lub rozumienia oszustwa,
• zmniejszoną zdolnością do rozumienia powodów działania innych ludzi,
• zmniejszoną zdolnością do rozumienia „niepisanych reguł” i konwencji.

Jakie są zatem neuronalne korelaty Teorii umysłu?

Najnowsze badania wykorzystują techniki neuroobrazowania mózgu takie jak funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI, ang. functional magnetic resonance imaging) mierzący zmiany w natlenowaniu krwi umożliwiając śledzenie zmian związanych z procesami poznawczymi w mózgu, oraz przezczaszkową stymulację magnetyczną (TMS, ang. transcranial magnetic stimulation) polegającą na chwilowym zakłóceniu pracy mózgu w wybranym jego obszarze. Praktykuje się również badania osób z uszkodzeniami mózgu.

Badania wykazały, że podczas dokonywania atrybucji stanów mentalnych są aktywne: prawy i lewy styk skroniowo – ciemieniowy, środkowy obszar kory przedczołowej, tylna część zakrętu obręczy oraz przedklinek. Wymienione obszary mózgu składają się na wtórnie nazwaną zbiorczą sieć ToM Kolejne badania sugerują, że kora przedczołowa zaangażowana jest w przetwarzanie informacji o społecznym charakterze, a tylna część zakrętu obręczy oraz przedklinek wykazują aktywność podczas odróżniania własnej perspektywy od perspektywy innych. Prawy styk skoroniowo – ciemieniowy zaangażowany jest szczególnie w myślenie o stanach mentalnych innych osób. Należy tu podkreślić, że zaobserwowano jedynie korelację, nie związek przyczynowo – skutkowy.

Jeśli mowa o monitorowaniu aktywności mózgu podczas odczytywania stanów mentalnych innych osób należy podkreślić również wnioski nasuwające się podczas obserwacji osób z wyraźnymi deficytami w zakresie ToM i uszkodzeniami mózgu. Badacze zadali sobie pytanie o to jakie lokalizacje lezji skutkują zaburzeniami w zakresie ToM. Analizy obarczone są trudnościami metodologicznymi. Wynika to z faktu, że uszkodzenia mózgu często obejmują wiele struktur, czego konsekwencją są liczne zaburzenia w funkcjonowaniu poznawczym powiązane z różnymi rodzajami deficytów poznawczych. Do tej pory w sferze niejasności pozostaje kwestia czy deficyty ToM można traktować jako zaburzenie izolowane, czy jako korelujące ze skutkami innych zaburzeń poznawczych. Ze względu na metodologiczne problemy z określeniem zasięgu deficytów naukowcy postanowili przeprowadzić badania, po których okazało się, że możliwe jest wyodrębnienie dwóch względnie niezależnych komponentów teorii umysłu: poznawczego i emocjonalnego. Pierwszy rozumiany jest jako zdolność do dokonywania atrybucji stanów poznawczych. Drugi zaś dotyczy zdolności do dokonywania atrybucji stanów emocjonalnych. Istnienie dwóch niezależnych od siebie komponentów ToM częściowo potwierdzono w 2007 roku w badaniach Shamay-Tsoory. Wykorzystano historie zawierające kłamstwo, ironię, fałszywe przekonania i atrybucje. Każda z historii wymagała odczytania albo stanu emocjonalnego, albo poznawczego bohatera. Pacjenci z lezjami brzusznych części kory czołowej gorzej radzili sobie z wnioskowaniem dotyczącym stanów emocjonalnych niż poznawczych. Zauważono także, że im większy ładunek emocjonalny zawierała historia, tym zadanie okazywało się trudniejsze.

Rozróżnienie na poznawczą (teoria umysłu) i afektywną empatię (proces prowadzący do współodczuwania) zasugerowały także badania osób autystycznych oraz cierpiących na psychopatię. Osoby w spektrum autyzmu mają problemy z ToM, a ,,emocjonalne zarażanie się’’ nie sprawia im trudności. Natomiast chorzy na psychopatię świetnie radzą sobie w zadaniach wymagających umiejętności poznawczej empatii, ale problem sprawiają im zadania związane z wczuciem się w stan emocjonalny obserwowanej postaci. Wyniki nie zostały jeszcze potwierdzone w badaniach z udziałem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego.

Bibliografia:

1. Białecka–Pikul, M. (2002). Co dzieci wiedzą o umyśle i myśleniu: badania i opis dziecięcej reprezentacji stanów mentalnych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2. Erickson, E. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum. P. Hejmej. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
3. Kovecses, Zoltan. (2011). Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie.
4. Lakoff, G., Johnson, M. (1980). Metafory w naszym życiu. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
5. Levinson, S. (2010). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
6. Pluta, A., Łojek, E. (2014). Architektura funkcjonalna teorii umysłu. Podejście neuropsychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
7. Pluta, A. (2012). Mechanizmy poznawcze teorii umysłu. Roczniki psychologiczne, 1, 7-26.
8. http://www.gabinetintegratio.pl/co-to-jest-teoria-umyslu-czym-jest-deficyt-teorii-umyslu/