Jakie znaczenie dla myślenia, praktykowania i uczenia się prawa mają nauki kognitywne?

Prawo i nauki kognitywne

redakcja naukowa Bartosz Brożek, Łukasz Kurek, Jerzy Stelmach

Wolters Kluwer, Warszawa 2018

ISBN: 978-83-8124-785-6

[tab]
[tab_item title=”Wstęp”]

Wstęp

Dyskusja na pograniczu prawa i nauk o człowieku ma długą tradycję. Sięga ona przynajmniej przełomu XIX i XX wieku oraz pierwszych realistów prawnych. Słusznie podkreślali oni, jak wielkie znaczenie ma dla prawnika wiedza z zakresu psychologii, socjologii czy ekonomii. Być może najbardziej charakterystycznym rysem prowadzenia tego typu rozważań był zawsze sceptycyzm wobec utartych schematów myślenia o prawie, opierających się na tradycyjnych, abstrakcyjnych oraz wieloznacznych pojęciach prawniczych, takich jak „zobowiązanie”, „uprawnie­nie”, „norma” czy „sankcja”. Ów sceptycyzm powodował, że poszukiwano oparcia dla tych pojęć w faktach – przede wszystkim faktach o tym, jak człowiek myśli oraz zachowuje się. Niebagatelne znaczenie odgrywało również przekonanie, że prawo oparte na naukowym obrazie człowieka będzie prawem lepszym – gdyż skutecz­niejszym – niż prawo oparte na człowieka obrazie potocznym. Niniejsza książka wpisuje się w tę tradycję. Jej zasadniczy cel sprowadza się do wskazania, jakie znaczenie dla myślenia, praktykowania i uczenia się prawa mają nauki kognitywne.

Najkrótsza, choć wciąż dokładna, definicja nauk kognitywnych wyraża, że są to nauki badające umysł. Idee, na których budowali pierwsi kognitywiści, rodziły się w latach 30., 40. oraz 50. ubiegłego wieku. Pozornie dotyczyły one niezwiązanych ze sobą obszarów, jak eksperymenty dotyczące rozwiązywania problemów przez szczury, gramatyczna struktura języka czy algorytmy. Badania te dały jednak istotny wgląd w proces przetwarzania informacji przez umysł, a coraz bardziej systematyczna refleksja nad tym procesem doprowadziła, w latach 70. XX wieku, do wyodrębnienia się kognitywistyki jako samodzielnej dziedziny nauki. Obec­nie stanowi ona dynamicznie rozwijające się i interdyscyplinarne przedsięwzię­cie, obejmujące m.in. psychologię, neuronaukę, językoznawstwo i antropologię. Co warto podkreślić, wiedza z zakresu nauk kognitywnych znajduje szerokie zastosowanie praktyczne, m.in. w medycynie, edukacji, gospodarce, wojskowości, a także w prawie.

Niełatwo znaleźć bardziej fascynujący przedmiot zainteresowania niż umysł. Jednak z drugiej strony, wskazanie problemu trudniejszego do zrozumienia to rów­nież nie lada wyzwanie. W niniejszym opracowaniu podjęto jednak – na pierwszy rzut oka być może karkołomne – wyzwanie kompleksowej prezentacji oraz krytycz­nej refleksji nad kluczowymi pojęciami, problemami, możliwościami, a także ogra­niczeniami związanymi z wykorzystaniem badań i teorii kognitywnych w naukach prawnych i praktyce prawniczej. Możemy wyodrębnić trzy płaszczyzny prowa­dzonych dalej rozważań: filozoficzną, dogmatyczną oraz praktyczną. Perspektywa filozoficzna obejmuje najbardziej abstrakcyjne zagadnienia, jak choćby dyskusję o podstawowych pojęciach znajdujących się na pograniczu prawa oraz nauk kog­nitywnych – m.in. pojęć „intuicji”, „wiedzy”, „świadomości” oraz „racjonalności”. Obejmuje ona również refleksję nad klasycznymi problemami filozoficznymi, w które uwikłane są te dziedziny, jak choćby problem natury umysłu czy wolnej woli i odpowiedzialności, a także dyskusję o metodzie prawniczej w świetle nauk o umyśle. Perspektywa dogmatyczna obejmuje analizę pojęć dogmatycznoprawnych – jak wina, zamiar, oświadczenie woli, model dobrego obywatela – w świetle nauk kognitywnych oraz potencjalne zmiany dotyczące interpretacji prawa. Wresz­cie perspektywa praktyczna związana jest z kwestią wykorzystania w procesie prawnym dowodów naukowych pochodzących z obszaru nauk kognitywnych.

W rozdziale otwierającym niniejszy tom, Podstawy neuronauki poznawczej, Mateusz Hohol przedstawia jedną z najbardziej fascynujących dyscyplin kogni­tywnych, czyli neuronaukę. Autor analizuje nie tylko jej podstawowe zagadnienia i metody badawcze, lecz wskazuje również, jaki wpływ miała na nauki kognitywne w ogóle. O ile bowiem w pierwszych dziesięcioleciach istnienia kognitywistyki dzia­łanie umysłu rozumiano jako zbliżone do działania komputera, o tyle w ostatnich dekadach XX w. nastąpił zwrot w kierunku poszukiwania biologicznych podstaw umysłowości, związanych zwłaszcza z aktywnością mózgu. Hohol wskazuje, w jaki sposób wpłynął na owe przemiany rozwój metod neuronaukowych, dzięki którym zdobywano coraz to dokładniejszą wiedzę z zakresu anatomii oraz funkcjonowania układu nerwowego. Przedstawia on również ewolucję teoretycznych podstaw neuronauki, wśród których centralne miejsce zajmuje mechanicyzm. W ostatniej części rozdziału Autor przedstawia sposób, w jaki badania neuronaukowe mogą zostać wykorzystane w naukach społecznych. Zagadnienie to jest szczególnie inte­resujące w kontekście relacji prawo – nauki kognitywne. Hohol wskazuje na dwa pomosty łączące te dyscypliny: psychologię ewolucyjną oraz koncepcję poznania ucieleśnionego. Prowadzone rozważania przerywane są zwięzłymi prezentacjami dziesięciu badań eksperymentalnych, które ukazują neuronaukę „w działaniu”, a także ilustrują dyskutowane aspekty przedmiotowej dyscypliny.

W rozdziale Macieja Próchnickiego Trzy obrazy świata: potoczny, naukowy i prawny, przedmiotem rozważań jest jedno z największych wyzwań dla interak­cji prawa i nauk kognitywnych, czyli problem różnic pojęciowych pomiędzy tymi dziedzinami. Autor twierdzi, że różnice te są podstawową przyczyną trudności w wykorzystaniu badań oraz teorii kognitywnych w teorii i praktyce prawa. Prawny obraz świata, przynajmniej w odniesieniu do działania umysłu, jest bowiem po­dobny do swojego potocznego odpowiednika. Tymczasem naukowy obraz umysłu znajduje się nierzadko w radykalnej sprzeczności z naszymi zdroworozsądkowymi przekonaniami na ten temat, a więc również założeniami zawartymi w prawie. Próchnicki rozpoczyna swoją analizę od dyskusji na temat roli potocznego obrazu świata, zestawiając ją następnie z rolą obrazów świata prawnego oraz naukowego. W dalszej kolejności wyjaśnia on, dlaczego psychologia potoczna stanowi problem w kontekście dyskusji o prawie z perspektywy nauk kognitywnych. Rozważa w tym kontekście przede wszystkim różne ujęcia naukowe i filozoficzne psycho­logii potocznej – jak ujęcia symulacyjne oraz teoretyczne – wskazując, które z nich i dlaczego jest kompatybilne z prawnym obrazem świata.

W rozdziale trzecim, Ontologia prawa a relacja prawo – neuronauki, Bartosz Janik przedstawia propozycję takiej odpowiedzi na pytanie o to, czym jest prawo, która uwzględnia ustalenia nauk kognitywnych. W pierwszej kolejności Autor umieszcza badania ontologiczne w szerszym kontekście, zwracając uwagę przede wszystkim na konkurencyjne sposoby konstruowania ontologii. Rozważa on problemy, przed jakimi staje każde przedsięwzięcie, którego celem jest dialog pomiędzy filozofią – której dziedziną jest przecież ontologia prawa – a naukami empirycznymi. W dal­szej kolejności Janik wskazuje, w jaki sposób można wykorzystać wybrane przez niego narzędzia do budowy ontologii, aby stworzyć taką ontologię prawa, która uwzględniałaby ustalenia nauk kognitywnych. Dalsze rozważania dotyczą dwóch konkurujących sposobów konstrukcji tego rodzaju ontologii: presupozycyjnego oraz genealogicznego. Rozdział zawiera również dyskusję na temat roli analizy pojęciowej – czyli podstawowego narzędzia filozoficznego – w ontologicznych rozważaniach o prawie.

Bartosz Brożek, w rozdziale Epistemologia prawnicza z perspektywy nauk kogni­tywnych, podejmuje się wyzwania opisu architektury umysłu prawniczego. Przez ową architekturę rozumie on mechanizmy mentalne, które można wykorzystać w myśleniu prawniczym. Dekonstrukcja umysłu prawniczego rozpoczyna się od odróżnienia czterech typów teorii rozumowań prawniczych: dedukcjonizmu, dialektycyzmu, koherentyzmu oraz intuitywizmu. Odróżnienie to służy uporząd­kowaniu wielowątkowej dyskusji o naturze rozumowań prawniczych, a także wprowadzeniu pojęć potrzebnych w dalszych rozważaniach. Następnie Brożek przedstawia, w jaki sposób można ująć klasyczne zagadnienie intuicji prawniczej, wykorzystując ustalenia nauk kognitywnych. Omawia w tym kontekście choćby pionierskie badania dotyczące heurystyk – czyli uproszczonych reguł wnioskowa­nia – przeprowadzone przez Amosa Tversky’ego oraz Daniela Kahnemana. Przed­miotem dalszych analiz jest zjawisko symulacji mentalnej, w szczególności kwestia odpowiedzialnych za nią mechanizmów umysłowych, a także jej możliwości oraz ograniczeń. W ostatniej części rozdziału omówiony został wpływ, jaki na myślenie miało wynalezienie języka, a także jaka jest rola „myślenia w języku” w prawie.

W rozdziale piątym, Neuronauki a prawo cywilne, Marek Jakubiec przedsta­wia wpływ, jaki neuronauki mogą mieć – a częściowo już mają – na problemy dogmatyczne oraz praktyczne w obrębie prawa cywilnego. Rozdział rozpoczyna zakreślenie ram teoretycznych dalszych rozważań, które wskazują na możliwości i ograniczenia wykorzystania owych nauk przez prawników. Jakubiec wskazu­je następnie trzy obszary, gdzie można zauważyć oddziaływanie neuronauk na prawo cywilne: (1) powstawanie nowych problemów cywilnoprawnych w wyni­ku rozwoju naukowego, (2) nowe możliwości dowodowe w procesie cywilnym, (3) nowe możliwości analizy procesu stosowania i tworzenia prawa cywilnego. W następnej kolejności prowadzi on rozważania dotyczące drugiego ze wspo­mnianych obszarów, analizując – w świetle badań i teorii nauk neuronaukowych dogmatycznoprawną dyskusję dotyczącą oświadczenia woli. Jakubiec przedstawia również zagadnienie dopuszczalności dowodów neuronaukowych w postępowa­niu cywilnym. Rozdział zakończony został omówieniem wybranych możliwości zastosowania wiedzy z zakresu neuronauk w praktyce cywilistycznej, m.in. w celu ustalenia rozmiaru szkody osobowej – uszczerbku na ciele lub urazu psychicznego w procesach odszkodowawczych.

Łukasz Kurek, w rozdziale Obraz człowieka w prawie karnym a nauki kognityw­ne, podejmuje dyskusję dotyczącą wpływu nauk kognitywnych na prawo karne. W pierwszej części tekstu Autor rekonstruuje obraz człowieka w prawie karnym. Analizując sposób, w jaki przypisywana jest współcześnie odpowiedzialność karna, wskazuje on, że kluczowe pojęcie dla tego obrazu człowieka to pojęcie „racji”. Racje, czyli m.in. przekonania, pragnienia lub intencje – uznawane są przez prawo karne za przyczyny myślenia i działania człowieka. Podobną rolę pełnią one w psycho­logii potocznej, czyli naszej zdroworozsądkowej teorii umysłu. Kurek twierdzi, że podstawowa trudność w dyskusji o naukach kognitywnych w kontekście prawa karnego polega na zakwestionowaniu przez owe nauki roli racji w wyjaśnieniu umysłu. W dalszej części rozdziału omawiane są problemy filozoficzne obecne w prawie karnym, w szczególności z perspektywy naukowego obrazu umysłu. W rozdziale tym podjęta została również dyskusja o dogmatyce prawa karnego na przykładzie modelu dobrego obywatela – w świetle ustaleń z zakresu nauk kognitywnych.

W rozdziale siódmym, Dowody neuronaukowe w procesach sądowych, Bartłomiej Kucharzyk oraz Justyna Hobot dyskutują możliwości oraz ograniczenia związane z procesowym wykorzystaniem dowodów neuronaukowych. Autorzy rozpoczynają swoje rozważania od analizy pojęcia „dowodów naukowych”, zarówno w szerszym kontekście filozoficznym, jak i węższym, prawnym. Krytycznie analizują w tym kontekście dwa standardy dopuszczalności dowodów naukowych wypracowane przez orzecznictwo sądów amerykańskich, czyli standard Frye’a oraz standard Dauberta. W dalszej kolejności Kucharzyk i Hobot przedstawiają typologię danych neuronaukowych, rozważając również sposoby ich uzyskiwania. Rozdział zamyka krytyczna analiza możliwości procesowego wykorzystania poszczególnych metod neuronaukowych, jak również potencjalnego zakresu przedmiotowego danych uzyskanych za pomocą tych metod.

Ostatni rozdział, Co może zaoferować neuroscience nauce prawa i praktyce praw­niczej? Jerzego Stelmacha, zawiera dyskusję dotyczącą perspektyw wykorzystania wiedzy neuronaukowej w prawie. Przedmiotem rozważań są tutaj cztery takie możliwości, a także ich potencjalnie słabe strony. Pierwsza z nich to możliwość wprowadzenia do dyskusji prawniczej elementów wiedzy o funkcjonowaniu ludz­kiego mózgu. Główną przeszkodą w tym kontekście jest nieufność prawników wobec wiedzy „z zewnątrz” prawa. Druga perspektywa to budowa nowej wersji naturalizmu prawniczego, czyli koncepcji prawa spójnej z naukami empiryczny­mi o mózgu i umyśle. Trzecia możliwość wykorzystania wiedzy neuronaukowej w kontekście prawniczym dotyczy zredefiniowania niektórych przynajmniej pojęć prawnych i prawniczych w oparciu o język neuroscience. Jak zauważa Stelmach, może to być najciekawsze z zastosowań wiedzy neuronaukowej w nauce prawa i praktyce prawniczej. Ostatnia z prezentowanych możliwości wykorzystania neu- roscience w prawie dotyczy potencjalnej zmiany paradygmatów interpretacyjnych oraz rewizji poglądów o granicach wykładni prawa.

Niniejsze opracowanie zamyka glosariusz, zawierający objaśnienia termi­nów istotnych i często pojawiających się w dyskusji na pograniczu prawa i nauk kognitywnych. Glosariusz ten może okazać się użytecznym narzędziem zwłaszcza dla tych, którzy nie czują się jeszcze pewnie w tym interdyscyplinarnym gąszczu zagadnień, a zależy im na szybkim uzyskaniu potrzebnej informacji.

Jesteśmy przekonani, że opracowanie, które oddajemy do rąk Czytelnika, będzie przydatne dla prawników, którzy natrafią w swojej praktyce na zagadnienia na pograniczu dobrze znanego im prawa i być może nieco mniej znanego świata nauk o umyśle. Zwłaszcza w polskiej literaturze trudno bowiem odnaleźć systema­tyczną dyskusję na ten temat. Co więcej, niniejszy tom będzie pomocny również dla teoretyków prawa, a także dla „zainteresowanego czytelnika niefachowego” – choć mamy pewne wątpliwości, czy ten ostatni nie jest postacią jedynie mityczną. Książka została opublikowana ze środków Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, przyznanych w ramach programu „Mistrz”.

Bartosz Brożek, Łukasz Kurek, Jerzy Stelmach, Mateusz Hohol

[/tab_item]
[tab_item title=”Spis treści”]

Spis treści

• Wstęp |  7
• Mateusz Hohol – Podstawy neuronauki poznawczej |  13
• Maciej Próchnicki – Trzy obrazy świata: potoczny, naukowy i prawny |  37
• Bartosz Janik – Ontologia prawa a relacja prawo – neuronauki |  58
• Bartosz Brożek – Epistemologia prawnicza z perspektywy nauk kognitywnych |  73
• Marek Jakubiec – Neuronauki a prawo cywilne |  100
• Łukasz Kurek – Obraz człowieka w prawie karnym a nauki kognitywne |  119
• Bartłomiej Kucharzyk, Justyna Hobot – Dowody neuronaukowe w procesach sądowych |  141
• Jerzy Stelmach – Co może zaoferować neuroscience nauce prawa i praktyce prawniczej? |  160
• Glosariusz |  167

[/tab_item]
[/tab]