Osobliwość ewolucyjna natury ludzkiej
Studia porównawcze z zakresu antropologii i etologii nad językiem, komunikacją, umysłem i działaniem ludzi i zwierząt

• Grant: Narodowe Centrum Nauki
• Czas realizacji 2011 – 2014
• Kierownik projektu – dr hab. Arkadiusz Gut
• Główny wykonawca – dr hab. Zbigniew Wróblewski
• Zespół projektowy: dr hab. Przemysław Gut, dr Justyna Herda, dr Zuzanna Kieroń, dr Andrzej Zykubek, dr Marek Słomka

Współcześnie prowadzone badania antropologiczne, ze względu na obserwowany ogromny rozwój badań porównawczych prowadzonych w psychologii, neurologii, kognitywistyce, naukach o życiu itd., stwarza nową sytuację i tworzy wyjątkowe wyzwanie, przypominające swoim zasięgiem i skalą wyzwanie, przed jakim stanęli filozofowie XVII-wieczni, kiedy to nastąpił przyspieszony rozwój fizyki, astronomii, matematyki. Podobnie, każdy, kto podejmuje obecnie dyskurs etyczny, musi zmierzyć się z wyzwaniem, jaki stwarza dzisiejsza nauka w kwestii transplantologii, klonowania, ingerencji genetycznej, czy badań nad mózgiem.

Kierując się tym rodzajem wyzwania w proponowanym projekcie, podejmujmy próbę badań porównawczych nad naturą człowieka, w ramach którego punktem odniesienia będą współcześnie prowadzone badania etologiczne nad zwierzętami. Zanim powiemy o profilu badań, jaki otwierają rozważania porównawcze nad ludźmi i zwierzętami oraz strukturze zadań badawczych, które chcemy podjąć, warto jest wyjść od ogólniejszego spostrzeżenia. Opis zachowań zwierząt, ich postępów w nabywaniu pewnych umiejętności, a szczególnie ich zdolności komunikacyjnych, językowych, kognitywnych, zawsze budziły ciekawość ludzi. Owa fascynacja – jak podkreślają autorzy książki Language in Primates. Perspectives and Implications, J. de Luce i H. T. Wilder – motywowana była nie tylko ciekawością dotyczącą zwierzęcej mentalności, lecz nade wszystko chęcią porównania ludzkich i zwierzęcych zdolności poznawczych. Programowo więc przyjmowano, że projekt badań porównawczych może rzucić światło przede wszystkim na takie kwestie, jak swoistość i wyjątkowość ludzkiego języka, komunikacji ludzkiej, ludzkich zdolności kognitywnych oraz swoistości życia społecznego[de Luce, Wilder, 1983, s. 1 -2].

W projekcie staramy się w wpisać w ten duch badań porównawczych i sądzimy, że rozważania w etiologii można potraktować jako rodzaj lustra, w którym można poszukiwać swoistości bytu ludzkiego. Niezmiernie ważne jest również to, że w ramach tak nakreślonych badań porównawczych, dyskurs antropologiczny można podzielić na nowe profile badawcze oraz udzielać odpowiedzi na współcześnie zadawane pytania pod adresem filozofów.

Pierwszym profilem badawczym jest profil Język i komunikacja Jest to profil szczególnie ważny z trzech generalnych powodów:

1. zdolności językowe oraz komunikacyjne wysuwa się zawsze na plan pierwszy w charakterystyce zdolności posiadanych przez ludzi,
2. przyjmuje się, że język i komunikacja są niejako kluczem (jakby oknem) do poznania mentalności zarówno ludzkiej, jak i zwierzęcej,
3. badania nad językiem i komunikacją są jednym z najbardziej rozbudowanych obszarów badawczych w etiologii.

Ramy tego profilu pozwolą nie tylko przedyskutować problemy komunikacji i języka zwierząt w środowisku naturalnym i sztucznym, porównać procesy nabywania języka u ludzi zwierząt, pokazać na czym polega zdolność przetwarzania sygnałów w gesty komunikacyjne, opisać mechanizm kreatywności i produktywności językowej, ale pokazać, gdzie zaczyna się swoistość zdolności językowych i komunikacyjnych ludzi oraz czy mechanizm generalizacji, dwoistości strukturalnej spotykamy w świecie zwierząt. Szczegółowe badania w tym profilu zmierzać będą w kierunku odpowiedzi na pytanie, na ile składnia, zdolność przekształceń zależnych od struktury, wyczulenie na wychwytanie intencji komunikacyjnych (metafory, ironie), tworzy specyficznie ludzki poziom inteligencji.
Drugim profilem będą badania nad Umysłem, Świadomością i Działaniem Społecznym. W ramach tych badań komparatystycznych będziemy porównywać całą serię zdolności i mechanizmów kognitywnych, takich jak

1. mechanizm wspólnej uwagi,
2. mechanizm odróżnienia działań intencyjnych i celowo ukierunkowanych, czy
3. mechanizm pozwalający na odczytywanie emocji, mechanizm pozwalający na przeżywanie zdziwienia itd.

Ten rodzaj mechanizmów będziemy traktowali, jako rodzaj kompetencji, która jest kluczowa dla ujawniania się i specyfiki zdolności społecznych. Jeśli spojrzymy na ten profil, to widzimy, że tworzenie dyskursu antropologicznego w kontekście badań porównawczych umożliwia przeniesienie ciężaru z rozważań ogólnych dotyczących porównywania różnych teorii umysłu, świadomości na dyskurs dotyczący funkcji określonych mechanizmów, które składają się na umysł i świadomość.  To właśnie w ramach tych badań będzie można opowiedzieć także na fundamentalne pytania, jak jest relacja między świadomością świata a świadomością siebie, świadomością pierwszego i drugiego rzędu oraz jakie rodzaje świadomości i działań spotykamy w świecie zwierząt, a w jakie są swoiste dla ludzi.

Trzecim profilem jest ewolucja wyżej wymienionych przedmiotów badawczych, tj, języka, komunikacji, umysłu, świadomości i działania społecznego. Zagadnienia ewolucji będziemy poruszali w aspekcie metodologicznym i treściowym. Będziemy rozważali z jednej strony tezę o skoku ewolucyjnym ludzi w nawiązaniu do ustaleń o odmienności języka ludzkiego czy zdolności kognitywnych ludzi, z drugiej strony w tym kontekście będziemy dyskutowali nad ciągłością ewolucyjną w aspekcie filo i ontogenezy organizmów żywych i ich umysłów. Badania ewolucyjne stawiają także problem genezy zdolności językowych i kognitywnych, mechanizmów ich rozwoju, naturalnych granic („dolnych i górnych”) ich ewoluowania, rodzajów systemów umysłowo-poznawczych. Umożliwia to także  sformułowanie taksonomii umysłów,   która obrazuje skoki  i ciągłości ewolucyjne. Od strony metodologicznej podstawowym założeniem teoretycznym naszych badań porównawczych jest szeroko rozumiany ewolucjonizm  (z centralną rolą biologicznej teorii ewolucji).

Głównym obszarem, w którym zamierzamy testować wyniki badań z wyróżnionych profili będzie obszar Etyki i Moralności. Sądzimy, że w kontekście proponowanego projektu badawczego, problem praw moralnych, normatywności działań oraz kwalifikacji moralnych (np. odpowiedzialności, ale także zdolności do odczuwania krzywdy, bólu itd.) W tym kontekście będziemy rozważali sprawę, czy tylko istoty, które są zdolne świadomego myślenia o myślach do relacjonowania, co myślą zasługują na współczucie i moralne zainteresowanie, czy raczej jest tak, że problem ochrony moralnej a w konsekwencji prawnej nie jest związany z kwestią świadomego odbioru bólu i poczucia krzywdy. Szukać zatem będziemy argumentów pokazujących, co jest podstawą ochrony moralnej oraz w jakim stopniu system ocen moralnych może być zawieszony na zdolnościach, z jednej strony odbioru bólu i przyjemności, a drugiej na zdolności do poczucia odpowiedzialności za swoje działania.

W każdym projekcie filozoficznym, nawet interdyscyplinarnie zorientowanym ważne są badania historyczne. Stąd dodatkowym obszarem badawczym, ujmowanym w kategoriach tła, będzie przygotowanie i omówienie rozważań w tym obszarze, które spotykamy w historii filozofii. Warto w tym miejscu przytoczyć słynne zdanie Hobbsa, który pisał, że bez języka i zdolności komunikacyjnych nie byłoby u ludzi ani państwa, ani społeczności, ani umowy, ani pokoju, równie jak ich nie ma u lwów, niedźwiedzi i wilków [Hobbes, s. 106]. Rozbudowaną argumentację porównawczą znajdujemy także u wielu innych filozofów, Kartezjusza, Locke’a, Davidosona, Denneta itd.

Tak zakreślony projekt obejmujący trzy zakreślone profile badawcze oraz dwie grupy tematyczne wymaga połączenia doświadczeń i wspólnej pracy zespołowej. W celu realizacji powyższego projektu zebrali się badacze zajmujący się problematyką antropologiczną, filozofią umysłu, języka, filozofią przyrody oraz ewolucją. Stąd w  gronie naszych współpracowników, dobraliśmy następujące osoby, które będą wykonywały wraz nami częściowe zadania w projekcie: dr Andrzej Zykubek (doktor nauk biologicznych, ewolucja systemów biologicznych), dr Justyna Herda (doktor nauk humanistycznych, ewolucja systemów biologicznych, neurologiczne podstawy świadomości), dr Przemysław Gut, (historia filozofii XVII wieku), dr Marek Słomka (metodologia ewolucji),  mgr Zuzanna Kieroń (mgr filozofii, antropologia przyrodnicza, geneza gatunku Homo sapiens).