W poszukiwaniu osobliwości natury ludzkiej

W poszukiwaniu osobliwości natury ludzkiej

Z radością informujemy, że nakładem Wydawnictwa KUL ukazała się książka pt. W poszukiwaniu osobliwości natury ludzkiej

• seria: Filozofia przyrody i nauk przyrodniczych 12
• red. Arkadiusz Gut, Zbigniew Wróblewski
• ISBN: 978-83-7702-992-3
• Stron: 428
• Format: B5
• Rok wydania: 2015

• Przedmowa

  Prowadząc współcześnie filozoficzne rozważania na temat natury ludzkiej, najczęściej przyjmujemy dwie strategie badawcze. Jedna z nich polega na bezpo­średnim odniesieniu się do rozbudowanych współcześnie badań porównawczych prowadzonych w psychologii, neurologii, kognitywistyce, naukach o życiu i po­kazaniu w zestawieniu z tymi badaniami, na czym polega i w czym ujawnia się zasadnicza odmienność (różnica) między człowiekiem a światem zwierząt. Ducha tej strategii wyraża stwierdzenie M. Hausera: „Moim zdaniem, zresztą, przynaj­mniej niektóre spośród najpoważniejszych problemów związanych z funkcjono­waniem ludzkiego umysłu można rozstrzygnąć wyłącznie poprzez badania nad zwierzętami”1. Druga ze strategii kieruje raczej bezpośrednią uwagę na wybrany rodzaj zdolności ludzkich, wskazując pośrednio, że mają one charakter unikalny niezwykły i prototypowy oraz że ich realizacja wymaga specyficznie ludzkich zdolności kognitywnych, emocjonalnych czy moralnych. Duch tej strategii znajduje swój wyraz w stwierdzeniu D. Dennetta, że „.. .nasze umysły, jedyne jakie znamy na początku, są wzorem, od którego musimy zacząć. Bez zgody na to będziemy tylko mącić sobie w głowie, mówiąc od rzeczy i nawet o tym nie wiedząc”2.

  W ramach obu strategii – różniących się punktem wyjścia – bezpośrednio lub pośrednio przyjmuje się, że uwzględnienie badań porównawczych lub wskazanie na określone zdolności kognitywne specyficzne dla człowieka umożliwia ukazanie unikalności unikatowości i osobliwości natury ludzkiej. W dobie dzisiejszej dyskurs filozoficzny dotyczący człowieka konfrontowany jest bardzo często z licznymi badaniami funkcjonującymi pod nazwą etologii lub rozważaniami o charakte­rze interdyscyplinarnym w takim kształcie, jaki występuje w kognitywistyce, uwzględniającej badania psychologiczne czy lingwistyczne. Rozważania więc mające w zamyśle ukazywać specyficznie ludzkie zdolności kognitywne, językowe lub odsłaniać pewien rodzaj doświadczeń dostępny wyłącznie istocie ludzkiej, wymaga nierzadko skonfrontowania i ustawienia tych zdolności w świetle tych, które spotykamy w świecie pozaludzkim.

  Badania podjęte w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki „Osobliwość ewolucyjna natury ludzkiej. Studia porównawcze z zakresu antropologii i etologii nad językiem, komunikacją, umysłem i działaniem ludzi i zwierząt” (umowa nr UMO-2011/01/B/HS1/04462), stworzyły platformę do podjęcia licznych dyskusji, które obejmowały kwestie dotyczące języka, komunikacji, zdolności odczytywa­nia własnych i cudzych stanów mentalnych, doświadczeń moralnych, rozumie­nia własnej pozycji w świecie, a także kwestii metodologicznych dotyczących rozumienia skoku ewolucyjnego, rozumienia różnych strategii badawczych, na przykład w antropologii przyrodniczej, czy wreszcie dziedzictwa filozoficznego w tym obszarze. Dyskusje te przeprowadzono w dwóch odsłonach, organizując dwa ogólnopolskie seminaria badawcze pt. „Komunikacja i mindreading. Badania porównawcze ludzi i zwierząt” (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II – 2012) oraz „Osobliwość ewolucyjna natury ludzkiej. Od teorii działania po nadawanie sensu doświadczeniom” (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II – 2013), w których wzięli udział lingwiści, psycholodzy, etolodzy, filozofowie i kognitywiści z różnych ośrodków (KUL, UMCS, UJ, UW, UMK, UŁ, PAN, UKSW, USZ).

  Niektóre z wystąpień zostały przygotowane w formie tekstów i wraz z opra­cowaniami uczestników grantu weszły do przedkładanego tomu pt. „W poszuki­waniu osobliwości natury ludzkiej”. Teksty podzielone zostały na cztery części.

  W sekcji „Umysł i doświadczenie innych” zostały zamieszczone artykuły przedstawiające analizy dotyczące umysłu, zdolności odczytywania własnych i cudzych stanów mentalnych oraz konstruowania zasadniczej opozycji ja – ty.

  Maciej Trojan i Justyna Szymańska w artykule „Geneza i rozwój badań nad teorią umysłu u przedstawicieli innych gatunków” przedstawiają historyczne i współczesne badania nad teorią umysłu, które są prowadzone w psychologii porównawczej, etologii, oraz formułują spójną ich interpretację. W tej złożonej kompetencji poznawczej koncentrują się na następujących czynnikach świadczą­cych o posiadaniu tej zdolności: monitorowanie spojrzeń i śledzenie spojrzenia innego osobnika, zdolności przypisywania wiedzy innemu osobnikowi, zdolności oszukiwania, samoświadomość.

  Robert Piłat w artykule „Kategoria [TY]. Samoodniesienie i perspektywa drugoosobowa” przedstawia wieloaspektową analizę perspektywy drugoosobowej „postrzega się inną osobę jako traktującą postrzegającego jako pewną osobę” jako podłoża normatywności, zaawansowanej zdolności związanej z ustalaniem pozycji różnych podmiotów w dyskursie (w nawiązaniu do badań językoznawczych na temat uczenia się zaimków) oraz jako specyficznej zdolności ludzkiej w porównaniu z analogicznymi umiejętnościami małp naczelnych. W kontekście tych analiz autor sformułował hipotezę, że kategoria [TY] jest bytem relacyjnym – bieguny w polu kooperacji. Treść i zakres pola kooperacji są określane głównie przez język i kulturę; specyficznie ludzkie pole kooperacji charakteryzuje się działaniami możliwymi i własnościami dyspozycyjnymi, uporządkowanymi w aspekcie modalności, co istot­nie odróżnia ludzkie relacje od analogicznych zachowań kooperacyjnych zwierząt.

  Arkadiusz Gut w artykule „Na czym polega specyficznie ludzki mindreading?” podejmuje próbę wyróżnienia specyficznie ludzkich czynników określających rozwinięte formy zdolności odczytywania i atrybucji stanów mentalnych, które przewyższają podobne zdolności występujące u dzieci i zwierząt. Do tych czyn­ników zalicza zdolność odróżniania perspektyw poznawczych oraz rozumienie nieprzezroczystości reprezentacji mentalnych.

  W sekcji „Doświadczenia graniczne i religijne” zgromadzono artykuły anali­zujące specyficzne formy aktywności człowieka, takie jak doświadczenie śmierci, doświadczenia mistyczne i religijne, opisywane w perspektywie fenomenologicznej, neuronauki oraz historii idei filozoficznych.

  Ireneusz Ziemiński w artykule „Śmierć człowieka a śmierć zwierząt – stanowi­sko Montaigne’a” rekonstruuje wyjątkowe dla XVI wieku stanowisko francuskiego filozofa, przypisujące zwierzętom wyróżniony status w dyskursie antropologicz­nym, w którym – w opozycji do dziedzictwa antropocentrycznego w filozofii i szerzej w kulturze – w odmienny sposób kształtuje się ludzka samowiedza na temat śmierci i sztuki umierania, specyficznych cech człowieka, relacji natury i kultury. Koncepcja statusu zwierząt implikuje także określone stanowiska w zakresie etyki zwierząt, na przykład minimalnych praw zwierząt.

  Jacek Wojtysiak w artykule „Czy zwierzęta mogą być religijne? O relacji: zwierzęta – człowiek – religia” argumentuje na rzecz religijnej specyfiki człowieka w perspektywie fenomenologicznego opisu aktów religijnych. Punktem odniesienia wyników tego opisu są biologizujące koncepcje religii oraz uniwersalny natura­lizm o proweniencji ewolucjonistycznej, w których są formułowane potencjalne falsyfikatory hipotezy o specyficznie ludzkiej naturze aktów religijnych, takie jak rzekomo religijne zachowania zwierząt, ewolucyjne wyjaśnienia genezy religii.

  Justyna Herda w artykule „Doświadczenia religijne w kontekście badań neu- robiologicznych” przedstawia współczesne badania z obszaru neuronauk, których przedmiotem są doświadczenia mistyczne. Wstępne wnioski z eksperymentów wskazują na to, że doświadczenia natury religijnej są skorelowane z aktywnością wielu różnych obszarów mózgu, co osłabia hipotezę o istnieniu jakiejś konkretnego modułu neurologicznego odpowiedzialnego za doświadczenia natury religijnej.

  W sekcji „Status bytu ludzkiego” zebrano artykuły referujące badania histo­ryczne, filozoficzne, metodologiczne oraz antropologiczne na temat generalnych charakterystyk porównawczych kondycji człowieka.

  Przemysław Gut w artykule „Nowożytna debata na temat wyjątkowości natury bytu ludzkiego (stanowisko Kartezjusza)” przedstawia wyróżniony status ontyczny i nomologiczny człowieka, rekonstruując trzy linie argumentacyjne francuskiego filozofa, twórczo rozwijane także we współczesnych badaniach: dychotomia umysł – ciało, koncepcja wolnej woli, wszechstronność rozumu i język. Argumentacja ta, według Kartezjusza, usprawiedliwia traktowanie bytu ludzkiego jako istoty radykalnie wyróżniającej się w świecie zwierząt, co w konsekwencji prowadzi do innego profilu wyjaśnień antropologicznych w porównaniu z wyjaśnieniami ściśle przyrodniczymi.

  Jacek Lejman w artykule „Socjobiologiczna bio-antropologia – mit czy nowy paradygmat?” analizuje na szerokim tle historycznym i systematycznym implikacje antropologiczne badań socjobiologicznych. Socjobiologia jako nauka o zacho­waniach społecznych zwierząt dostarcza cennych wskazówek na temat „biologii zachowań ludzkich”, ale także rości sobie wygórowane pretensje do stworzenia „pełnej” teorii antropologicznej, która powtarza kontrowersyjne stanowiska, na przykład geocentryczny redukcjonizm, ekologiczny panadaptacjonizm.

  Marek Słomka w artykule „Wyróżniony status człowieka w przyrodzie i pró­by jego podważania” analizuje w perspektywie historycznej i metodologicznej kontrowersje antropologiczne w kontekście wybranych teorii ewolucji oraz ich filozoficznych interpretacji. Aplikacja teorii ewolucji do problematyki antropo­logicznej rodzi wiele problematycznych zagadnień naukowych, filozoficznych, teologicznych, na przykład reakcję antyewolucjonistyczną w formie kreacjonizmu naukowego, socjobiologiczną koncepcję natury ludzkiej, etykę ewolucjonistyczną, redukcjonistyczne wyjaśnienia genezy i natury świadomości.

  Zuzanna Kieroń w artykule „Swoistość człowieka współczesnego w oparciu o dane anatomiczne i morfologiczne. Perspektywa wertykalna” prezentuje trzy wskaźniki swoistości, zaczerpnięte z paleoantropologii: kształt twarzoczaszki, kształt ciała i tempo wzrostu, guzowatość bródkowa na żuchwie. Analiza po­równawcza tych wskaźników u przedstawicieli różnych gatunków hominidów umożliwia identyfikację na zapisie kopalnych ewolucji i genezy gatunku Homo sapiens.

  W sekcji „Język i komunikacja” zgromadzono artykuły analizujące kluczową rolę języka w procesach kognitywnych.

  Arkadiusz Gut w artykule „Język i komunikacja zwierząt (kognitywne impli­kacje)” rekonstruuje główne filozoficzne założenia w dyskusji nad zdolnościami językowymi i komunikacyjnymi zwierząt. Wśród założeń, które determinują najistotniejsze rozwiązania problemu zdolności językowych zwierząt, na czoło wysuwają się rozstrzygnięcia na temat roli języka w myśleniu, roli składni w ję­zyku i jej funkcji w wyłanianiu się zdolności konceptualnych, funkcje języka w kontekście dyskusji nad intencjami komunikacyjnymi.

  Piotr Stalmaszczyk w artykule „Teoretyczne aspekty uświadomionej wiedzy językowej” charakteryzuje relacje zachodzące pomiędzy teoriami lingwistycznymi (gramatyka generatywna Noama Chomsky’ego oraz Raya Jackendoffa podejście do tzw. architektury języka) a uświadomioną wiedzą językową w rozumieniu Scotta Thornbury’ego i Ronalda Cartera jako poszerzonej świadomości i wyczulenia na formy i funkcje języka. Znaczenie uświadomionej wiedzy językowej w kontekście dydaktyki języka obcego pokazano na przykładach związanych z nauczaniem nowego słownictwa oraz elementów kultury i aktów mowy i strategii komuni­kacyjnych w obszarze analiz porównawczych angielsko-polskich.

  Jan Pleszczyński w artykule „Wyobraźnia i porozumienie” przedstawia „problem niewspółmiernych umysłów”, eksplikowany na przykładzie trudności komunikacyjnych między osobami o różnych kompetencjach poznawczych, do­świadczeniach życiowych oraz możliwości przekroczenia tych trudności przez kreację wyobrażeniowych przestrzeni komunikacyjnych. Historycznym i literackim przykładem kreacji takich przestrzeni jest historia matematyka i logika Charlesa Dodgsona (Lewisa Carrolla), który na kartach „Przygód Alicji w Krainie Czarów” stworzył dla dziesięcioletniej dziewczynki przestrzeń do zrozumienia zawiłych kwestii matematycznych i lingwistycznych

  Teksty zamieszczone w powyższym porządku zostały rozszerzone także o ko­munikaty studenckie. Obu przeprowadzonym seminariom towarzyszyły dyskusje studenckie. Dokumentując ich przebieg, podjęliśmy decyzję, aby opublikować je w formule komunikatów, z których niektóre streszczają podejmowane przez stu­dentów (magistrantów i doktorantów) badania. Mają one więc charakter krótkich, syntetycznych opracowań ważnych, wstępnie przeprowadzanych badań z zakresu antropologii porównawczej, takich jak: deficyty poznania społecznego, biologiczna determinacja struktur językowych i ludzkiego zachowania, naiwna teoria umy­słu, złożone kompetencje poznawcze (kreatywność, samooszukiwanie), metody badań świadomości w psychologii i filozofii (introspekcja, heterofenomenologia Daniela Dennetta), mimowolne cielesne przejawy osoby w ujęciu Rogera Scruto- na, moralnopodobne zachowania zwierząt w ujęciu Szkoły Lorenza-Tinbergena.

  Arkadiusz Gut
  Zbigniew Wróblewski

• Spis treści

  W poszukiwaniu osobliwości natury ludzkiej 5

  Umysł i doświadczenie innych

  Maciej Trojan, Justyna Szymańska
  Geneza i rozwój badań nad teorią umysłu u przedstawicieli innych gatunków 13

  Robert Piłat
  Kategoria [ty]. Samoodniesienie i perspektywa drugoosobowa 37

  Arkadiusz Gut
  Na czym polega specyficznie ludzki mindreading? 59

  Doświadczenia graniczne i religijne

  Ireneusz Ziemiński
  Śmierć człowieka a śmierć zwierzą – stanowisko Montaignea 91

  Justyna Herda
  Doświadczenia religijne w kontekście badań neurobiologicznych 137

  Jacek Wojtysiak
  Czy zwierzęta mogą być religijne? O relacji: zwierzęta – człowiek – religia 155

  Status bytu ludzkiego

  Jacek Lejman
  Socjobiologiczna bio-antropologia – mit czy nowy paradygmat? 181

  Przemysław Gut
  Nowożytna debata na temat wyjątkowości natury bytu ludzkiego w relacji do zwierząt (stanowisko Kartezjusza) 217

  Marek Słomka
  Wyróżniony status człowieka w przyrodzie i próby jego podważania. Zarys problematyki 233

  Zuzanna Kieroń
  Swoistość człowieka współczesnego w oparciu o dane anatomiczne i morfologiczne. Perspektywa wertykalna 253

  Język i komunikacja

  Arkadiusz Gut
  Język i komunikacja zwierząt (kognitywne implikacje) 283

  Piotr Stalmaszczyk
  Teoretyczne aspekty uświadomionej wiedzy językowej 309

  Jan Pleszczyński
  Wyobraźnia i porozumienie 331

  Komunikaty studenckie

  Łukasz Michoń
  Problematyczność molekularnego podejścia w wyjaśnianiu ludzkiego zachowania 347

  Monika Chylińska
  Egalitarne podejście do kreatywności we współczesnych badaniach psychologicznych 355

  Justyna Trzepizur
  Deficyty poznania społecznego – przypadek osób chorych na schizofrenię paranoidalną 365

  Sławomir Piotr Skoczek
  Samooszustwo: między naturalizmem a antynaturalizmem 371

  Paweł Pruski
  Biologiczny determinizm w kontekście językowej teorii Noama Chomsky’ego 379

  Agnieszka Dębska
  Czy szympansy przypisują innym wiedzę i przekonania, a jeśli tak, to w jakim sensie? 387

  Piotr Biłgorajski
  Daniela Dennetta koncepcja heterofenomenologii jako metody badania przeżyć świadomych 395

  Justyna Rynkiewicz
  Rola mimowolnych cielesnych przejawów osobowej perspektywy w komunikacji 403

  Sławomir Piotr Skoczek
  Introspekcja – poznanie samego siebie 409

  Anna Sut
  Zagadnienie moralnopodobnych sposobów zachowania się zwierząt w ujęciu Szkoły Lorenza-Tinbergena 415