Złamanie szyfru niemieckiej maszyny szyfrującej “Enigma” uznawane jest za jedno z najważniejszych wydarzeń II wojny światowej. Na pamiątkę tego sukcesu polskich matematyków obchodzony jest dzisiaj Dzień Kryptologii.

Już w okresie międzywojennym ważna była działalność polegająca na nasłuchu obcych radiostacji. W strukturze polskiego wywiadu wojskowego istniał początkowo referat wywiadowczy, który w roku 1932 przekształcił się w Biuro Szyfrów. Jego zadaniem była obserwacja i podsłuch niemieckich stacji radiowych oraz troska o szyfry Wojska Polskiego.

Komórka deszyfrująca

Materiały, zdobywane przez wywiad wojskowy okazywały się bezwartościowe, ponieważ Niemcy już od lat dwudziestych szyfrowali depesze wojskowe za pomocą maszyn szyfrujących “Enigma”, uważanych za najdoskonalsze urządzenia tego typu. Władze polskiego wywiadu postanowiły utworzyć specjalną komórkę, która będzie pracowała nad złamaniem szyfrów stosowanych przez Niemców. Do prac deszyfracyjnych postanowiono włączyć młodych matematyków ze środowisk akademickich.

Władze Biura Szyfrów zwróciły się do profesora Zdzisława Krygowskiego, twórcy Wydziału Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego, z prośbą o zorganizowanie kursu kryptologii. Miał być to kurs dla najzdolniejszych studentów matematyki. Profesor Krygowski potraktował propozycję bardzo poważnie. Spośród kilkunastu chętnych wybrano trzech najlepszych:Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego. Postawiono przed nimi zadanie rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego “Enigma”.

Marianowi Rejewskiemu stworzono możliwość wyjazdu do Getyngi, gdzie uczył się języka niemieckiego, niezbędnego do rozszyfrowania “Enigmy”. Po powrocie, wraz z dwójką najlepszych studentów, podjął on intensywną pracę, tworząc kolejne metody matematyczne.

Przez kilka lat młodzi matematycy pracowali w Poznaniu. W październiku 1932 roku ich siedzibę przeniesiono do centrum Warszawy. Nie trwało to jednak długo, z powodu narastających niemieckich działań wywiadowczych, prace nad “Enigmą” przeniesiono do podwarszawskiej miejscowości Pyry, stwarzając kryptologom najlepsze, jak na tamte możliwości, warunki do pracy.

Polacy szukali klucza, który ułatwiłby stałe odczytywanie szyfrów, jednak było to bardzo trudne. Ostatecznie, dzięki swojej wiedzy i wytrwałości w końcu grudnia 1932 roku, udało im się rozwiązać szyfr maszyny, którą Niemcy uznawali za cud techniki.

Posłuchaj archiwalnych dźwieków dotyczących złamania kodu “Enigmy” >>>

Przełom w pracach nastąpił w wyniku współpracy z wywiadem francuskim oraz uzyskania pewnych informacji, drogą wywiadowczą ze strony niemieckiej. Polacy odkupili od Niemca, działającego w niemieckim biurze szyfrów, dane na temat działania “Enigmy”. Do sukcesu przyczyniło się także krótkotrwałe przejęcie jednej z maszyn szyfrujących. Zapoznanie się z mechanizmami działania maszyny, pozwoliło na wybudowanie polskiej “Enigmy”, czyli maszyny, która odczytywałaby szyfr generowany przez maszynę niemiecką.

Pierwszą Polską kopię wojskowej wersji “Enigmy” zbudowano w warszawskiej fabryce “Ava” w 1933 roku. Proces składania elementów w całość odbywał się w podwarszawskich Pyrach. Od tego czasu Polacy mogli odczytywać niemiecką korespondencję wojskową.

Początkowe prace deszyfrujące były bardzo proste, wykorzystywano tzw. “płachty Zygalskiego”, które dawały pierwszy klucz do codziennego nastawienia maszyny, natomiast później, jak podkreśla Witold Głębowicz, były to urządzenia mechaniczno-elektryczne, nazywane “bombami”, które określały klucz szyfrowy na dany dzień. Dzięki temu wprowadzane przez stronę niemiecką częste zmiany szyfrów były na bieżąco rozwiązywane.

“Enigma” była urządzeniem przypominającym wyglądem arytmometr, wyposażony w korbę, która po przekręceniu powodowała obrót tarczy z cyferkami. Zbudowana była z klawiatury podobnej do tej, którą posiada maszyna do pisania oraz z obracających się walców z literami. W zależności od ich ustawienia, powstawał różny szyfr. Dodatkowo kombinację szyfru urozmaicał system wtyczek. Każdego dnia można je było ustawić inaczej co powodowało kolejną zmianę szyfru. Podczas pisania tekstu przy użyciu “Enigmy”, na specjalnej powierzchni wyposażonej w okienka pojawiały się zaszyfrowane litery. W momencie otrzymania depeszy, wpisywano litery zaszyfrowane a w okienkach zapalały się żarówki, podświetlając tekst przetłumaczony.

Współpraca z sojusznikami

Przez prawie siedem lat polski wywiad przekazywał Francuzom i Anglikom niemieckie depesze wojskowe, uzyskiwane dzięki pracy polskiego Biura Szyfrów. Nie ujawniono jednak sposobu uzyskania informacji.

Dopiero w 1939 roku, na skutek pogarszających się stosunków polsko-niemieckich, kierownictwo Biura Szyfrów zdecydowało się ujawnić sojusznikom tajemnicę pracy polskich służb wywiadowczych. W tym celu wiosną 1939 roku zorganizowano w Pyrach spotkanie polskich, angielskich i francuskich służb kryptologicznych. Oprócz egzemplarza polskiej “Enigmy” otrzymali oni matematyczne założenia, dotyczące metod obsługi maszyny.

Zobacz serwis – II wojna światowa >>>

W 1940 roku Brytyjczycy mieli własny ośrodek, w którym odczytywano niemieckie komunikaty za pomocą “Enigmy”. Bardzo ułatwiło to działania tamtejszym wojskom lądowym, natomiast do roku 1942 Brytyjczycy mieli olbrzymi problem z armią morską. Dopiero dzięki zdobyciu niemieckiego okrętu podwodnego U-110 oraz czterech okrętów meteorologicznych, na pokładzie których znajdowały się maszyny szyfrujące “Enigma” wraz z książkami kodowymi, udało się Brytyjczykom złamać najtrudniejszy kod marynarki wojennej. Dzięki zdobytej możliwości odczytywania wojskowych meldunków niemieckich, Brytyjczycy zaczęli odzyskiwać panowanie na morzu.

To Polacy stworzyli podstawy deszyfracji, jednak Anglicy przez wiele lat starali się przywłaszczyć to osiągnięcie sobie. Zdaniem Witolda Głębowicza, wynika to poniekąd z publikacji, które ukazywały się po II wojnie światowej. Wielu z ich autorów, wiedziała, że Brytyjczycy dysponują systemem odczytywania szyfrów “Enigmy”, natomiast nieznane im było pochodzenie tego systemu oraz jak został złamany.

Pierwsze informacje, wskazujące na to, że Polacy mieli wkład w rozszyfrowanie “Enigmy” ukazały się na początku lat siedemdziesiątych. Oficjalne przyznanie przez Brytyjczyków roli Polaków w złamanie kodu “Enigmy” nastąpiło jednak dopiero po przystąpieniu Polski do NATO w 1999 roku.

Znaczenie złamania kodu

Historycy II wojny światowej, którzy usiłują oszacować wpływ złamania szyfru “Enigmy” na losy wojny twierdzą, że wyczyn trójki młodych deszyfrantów skrócił wojnę o około 3 lata. Jeden rok wojny kosztował świat ok. 10 mln istnień ludzkich zatem rozszyfrowanie “Enigmy” przyczyniło się do ocalenia około 30 milionów osób.