• Czy mózg można wytrenować?
• Czy naprawdę używamy tylko 10% jego możliwości
• Gdzie jest osobowość? A może dusza?
• Jak on właściwie działa?
• Mózg sprawia, że jesteś tym, kim jesteś. Umożliwia komunikację – od prostej wymiany zdań do rozumienia ironii i podtekstów.
• Dzięki niemu mamy uczucia. Niczego nie zapomina, uczy się, zakochuje i przetwarza skomplikowane wzory. I ten sam mózg nagradza uzależnienie i może namówić cię do podjęcia złych decyzji.
• Mózg rządzi zgłębia tajniki tego, co mamy w głowie.
• Fascynująco opowiada, jaki wpływ mózg ma na całość naszego życia, jak kształtuje nas oraz wszystkie nasze wybory.
• A wreszcie podpowiada, jak wykorzystać jego potencjał.

Ta książka podbiła serca Norwegów, od wielu tygodni gości na najwyższych pozycjach list bestsellerów.

Mózg rządzi

Twój niezastąpiony narząd

Przedmowa laureatki Nagrody Nobla May-Britt Moser^[1]

Mózg jest najbardziej niezwykłym, skomplikowanym i za­gadkowym narządem, jaki znamy. W latach osiemdziesią­tych jako studentka psychologii uczyłam się, że autyzm u dzieci wynika z chłodu emocjonalnego ich matek. Dzi­siaj wiemy, że to nieprawda. Autyzm jest spowodowany rozwojową zmianą w mózgu, którą wywołuje wiele róż­nych czynników. Właśnie to wspomnienie z czasów stu­diów stanowi dla mnie miernik tego, jak szybko dokonuje się postęp w badaniach nad mózgiem.

Powinniśmy się z tego cieszyć, a jednocześnie być po­korni wobec roli, jaką nowoczesne technologie odgrywa­ją w rozwoju wiedzy medycznej. Wiele ważnych pytań naukowych naszych czasów to te same pytania, które ludzkość stawia sobie od tysięcy lat. Dzięki rozwojowi pionierskich narzędzi i metod badawczych mamy nieby­wałą okazję szukać odpowiedzi na nie w samym mózgu. Obecnie stoimy na progu rewolucji naukowej dotyczącej mózgu i wzajemnych relacji między ciałem, genami i środo­wiskiem.

Nie wystarczy jednak zbierać danych w laboratoriach i dzielić się wynikami badań z członkami międzynarodo­wego gremium naukowego. Wiedzę należy przekazywać dalej i rozpowszechniać w całym społeczeństwie, tak aby wszyscy mogli z niej skorzystać. Rozumieć, jak funkcjonuje nasz mózg i w jaki sposób współuczestniczy we wszystkich procesach zachodzących w organizmie, to rozumieć, kim jesteśmy jako ludzie i jaki mamy potencjał. Szersza wiedza otwiera również inne niż dotychczas obszary oceny i dzia­łania w sytuacjach, kiedy z mózgiem dzieje się coś złego. Potrafimy odróżnić objawy jego chorób od charakteru i oso­bowości człowieka. Wiemy, że choroby mózgu są spowodo­wane błędami systemu. Jeśli naukowcy wiedzą więcej na temat działania zdrowego mózgu, mogą skuteczniej szukać odpowiedzi na pytanie, gdzie pojawił się błąd i jak można go ewentualnie naprawić. Właśnie ta pogłębiona wiedza tworzy podstawę wyrozumiałości i zdolności adaptacji, któ­re są niezbędne, by w społeczeństwie znalazło się miejsce dla wszystkich.

Ale w jaki sposób rozpowszechniać rezultaty badań opartych na wiedzy, na której przyswojenie większość musi poświęcić dziesiątki lat życia? Wiosną 1980 roku NRK emi­towała serial naukowy pod tytułem Twój fantastyczny mózg. W tysiącach norweskich domów gościł wówczas profesor Per Andersen, który podczas rozmów z uwielbianym przez widzów dziennikarzem Perem 0yvindem Heradstveitem szukał odpowiedzi na ważne pytania, na przykład jak to się dzieje, że pamiętamy, i czym jest myśl. Ówczesna techno­logia komunikacyjna była prosta w porównaniu z cyfrowy­mi animacjami 3D wykorzystywanymi we współczesnych programach naukowych. Wystarczała plansza z rysunkiem przedstawiającym stosunkowo mało skomplikowaną sieć neuronową. Widzowie, podążając wzrokiem za wskaźni­kiem profesora, śledzili linie na rysunku biegnące od jednej komórki nerwowej do drugiej i tworzące szlak sygnałowy, po którym są przesyłane impulsy nerwowe. Per Andersen wysnuł hipotezę, że ta unikatowa ścieżka aktywności neu­ronowej w tkance ma funkcjonalne odzwierciedlenie w po­staci równie unikatowej myśli. Najlepszy przykład na to, jak sprawić, by wiedza trafiła pod strzechy. Proste, ale wyjątko­wo skuteczne. Również Edvard i ja siedzieliśmy wtedy jak zahipnotyzowani przed telewizorem. Musieliśmy zgłębić ten temat! Finał tej historii był taki, że Per Andersen został później naszym promotorem.

Książka Mózg rządzi Kai Nordengen to zajmujące wprowa­dzenie do części najnowszych wyników badań nad organiza­cją, mechanizmami i funkcjami mózgu. Autorka w uroczy sposób łączy fakty naukowe z anegdotami z własnego życia. Odniesienie teorii do konkretnych doświadczeń, wspólnych nam wszystkim, czyni z niej nie tylko propagatorkę wiedzy naukowej, lecz także orędowniczkę ciekawości świata. Żar­tobliwy ton, w którym opisuje materiał, wywołuje u czy­telnika taki rodzaj entuzjazmu, jaki pobudza do działania zarówno dziwiące się wszystkiemu dziecko, jak i doświad­czonego naukowca.

To, co zapamiętałam najlepiej, to ciepła narracja Kai. Wspaniałe ilustracje są zaś dziełem jej młodszej siostry. W przeciwieństwie do zaawansowanej grafiki trójwymiaro­wej jej rysunki pamięta się również po zamknięciu książki. Są zrozumiałe i można je odtworzyć z głowy. Można myśleć obrazami. W ten sposób wizualizacje odzwierciedlają inten­cje tekstu, w którym postanowiono ograniczyć bogactwo szczegółów i precyzję, aby ułatwić czytelnikom lepsze ogól­ne zrozumienie tematu.

Chciałabym podziękować Kai Nordengen za to, że odwa­żyła się zmierzyć z tym tematem. To wyraz ambicji i wiel­kiej odwagi. Dzięki temu, że Kaja w tak szczery i śmiały sposób popularyzuje wiedzę, materiał jest przystępny dla niespecjalistów, zarówno dorosłych, jak i dzieci.

Jesteś swoim mózgiem

Gdy starożytni Egipcjanie mumifikowali ciała swoich wład­ców, by przygotować ich do przyszłego życia, z sercem ob­chodzili się wyjątkowo delikatnie, mózg natomiast wyrzu­cali. Przez nos wsuwali pręt i ubijali mózg tak długo, aż można go było wyssać. Stawał się odpadem. Musiało minąć sporo czasu, zanim ludzie zrozumieli, że jesteśmy tym, kim jesteśmy, właśnie dzięki mózgowi.

Już w niektórych źródłach sprzed naszej ery wiązano mózg z takimi funkcjami jak ruch i myślenie, ale dopiero kilka tysięcy lat później przyjęto do wiadomości fakt, że jaźń znajduje się właśnie w mózgu. Arystoteles i inni wiel­cy myśliciele uważali na przykład, że mózg jest narządem o mniejszym znaczeniu i że dusza mieści się w sercu. Dopie­ro w połowie XVII wieku, a więc tysiące lat po tym, jak Egip­cjanie zamieniali zmarłych faraonów w zombie, francuski filozof Kartezjusz zlokalizował siedzibę duszy w mózgu. Pra­wie wszystkie struktury mózgu są ułożone symetrycznie. Mamy na przykład prawą i lewą półkulę, prawy i lewy płat czołowy i tak dalej. Kartezjusz zwrócił uwagę na to, że tylko jedna struktura, a mianowicie szyszynka, leży dokładnie na osi symetrii, i doszedł do wniosku, że właśnie tam „miesz­ka” dusza. Aż tak proste to to jednak nie jest. W1887 roku Fridtjof Nansen, badacz polarny i pierwszy w Norwegii uczony zajmujący się mózgiem, w swojej pracy doktorskiej wysunął hipotezę, że inteligencja powstaje na stykach ko­mórek nerwowych w mózgu. Od jego czasów zdążyliśmy zaobserwować, że na styku neuronów tworzy się nie tylko inteligencja, lecz także radość, zakochanie, pogarda, pa­mięć, uczenie się, gust muzyczny i inne preferencje.

Skoro wszystko, co tworzy jaźń, znajduje się w mózgu, oczywiste staje się to, że bez mózgu nie bylibyśmy sobą. To, że mózg odgrywa decydującą rolę w ludzkim życiu, znaj­duje odzwierciedlenie również w naszym prawodawstwie. Śmierć mózgu oznacza śmierć człowieka. Jeśli ktoś wcześ­niej wyraził na to zgodę, można pobrać z jego zwłok na­rządy do transplantacji i uratować życie innych ludzi. Bez większości z nich nie można żyć, ale są one na szczęście zastępowalne. Dzięki pobraniu szpiku kostnego możemy otrzymać zupełnie nowy układ odpornościowy. Możemy też przeszczepić serce, wątrobę, płuca, nerki i trzustkę – nikt jeszcze nie podjął się jednak transplantacji ludzkiego mózgu.

Kiedy w przyszłości sprostamy technicznym wyzwaniom związanym z tym przedsięwzięciem, natychmiast pojawią się dylematy etyczne. Osoba, która otrzyma nowy mózg po śmierci swojego, przestanie być sobą. Będziesz patrzeć na kogoś wyglądającego jak twoja córka, ale czy z mózgiem kogoś innego – z zupełnie inną świadomością, myślami i marzeniami – to nadal będzie ona? Nie można przeszcze­pić mózgu, nie przeszczepiając osoby, do której pierwotnie należał. I właśnie to czyni z niego nasz jedyny niezastąpiony narząd.

W tej książce zgłębimy tajemnice mózgu – od tego, co się dzieje, kiedy jesteśmy zakochani, do tego, gdzie znajduje się jaźń.

Spis treści

• Przedmowa laureatki Nagrody Nobla May-Britt Moser         9
• Jesteś swoim mózgiem 13

(R)ewolucja myślowa 17

• Mózg gadzi 17
• Mózg ssaczy        19
• Genialne małpy   22
• Dlaczego nie wystarczy mieć duży mózg?         24
• Niegotowe dzieci 25
• Inteligencja to sztuka    26
• Od wierzchołków drzew do Gullrekka       27
• Miejsce na wszystko     28
• Nie silniejsi, lecz bystrzejsi     31

W pogoni za osobowością 32

• Siedziba duszy     33
• Płat czołowy        35
• Dyrygent w czole 36
• Osobowość nie leży wyłącznie w czole     36
• Rozszczepiony mózg, rozszczepiona osobowość?       39
• Doktor Jekyll i pan Hyde         40
• Możesz się zmienić – trochę    41
• Mózgi w stadach  42
• Czy osobowość może zachorować? 46
• Psychiczny znaczy fizyczny    47
• Czy zwierzęta mają osobowość?     50
• Testy osobowości 51

Pamięć i uczenie się 53

• Pamięć krótkotrwała     54
• Pamięć długotrwała      57
• Hipokamp i przyjaciele 58
• Pamiętać na przyszłość 61
• Uczenie się 62
• Nadmuchiwani klauni i śliniące się psy    62
• Zapisywanie informacji 65
• Przechowywanie informacji    67
• Od randki do stałego związku          68
• Jego Magnificencja LTP  69
• Biały jest bombowy      71
• Mit dziesięciu procent mózgu           73
• Nieograniczona pojemność pamięci         74
• Odtwarzanie        75
• Jak pamiętać lepiej        77
• Pamięć przez nos 80
• Blackout     83
• Demencja to niewydolność mózgu  83
• Mr Appelsine         86
• Fałszywe wspomnienia 87
• Doceniaj swoją niepamięć      89

GPS mózgu 91

• Siatki w mózgu    93
• Teraz jesteś tutaj 93
• Mapa i kompas    96
• Dotąd, nie dalej   98
• Samochód Freda Flinstone’a  99
• GPS mózgu to nie tylko płat skroniowy    100
• Czy mężczyźni mają lepszą orientację przestrzenną
• niż kobiety?         102
• Taksówkarze trenują mózg    103
• Jak poprawić orientację przestrzenną?     104

Czujący mózg 107

• Odczuwać mózgiem      110
• Śmiech to zdrowie        114
• Zły humor ci nie służy   115
• Zielony potwór mózgu 119
• Seks w mózgu     119
• Mózg zwycięzcy   121
• Gniewni zwycięzcy        125
• Stres szkodzi mózgowi  126
• Lęk przed lękiem 129
• Kochać mózgiem 132

Inteligencja 136

• IQ      137
• Wysoki poziom IQ – i co z tego?       140
• Długa i krótka czaszka  143
• Dziedziczenie czy środowisko?        144
• Czynnik sukcesu  147
• Sztuczna inteligencja    148

Wielozadaniowość 150

Kultura © mózg 152

• W grupie siła        153
• Sieci społeczne    154
• Kod społeczny     156
• Twórczy mózg     158
• Bystrzy dzięki Mozartowi?      161
• Ten sam wszechmogący Bóg 165
• Różne kultury, podobne historie      166
• Zrozumieć abstrakcję   167
• Szalony czy genialny    168

Jeść mózgiem 170

• Nawyki żywieniowe przodków         170
• Jedzenie i seks     171
• Radość mózgu     173
• Odurzeni słodyczami    174
• Stratedzy znają się na neuronauce 176
• Reklama     178
• Makijaż spożywczy        180
• Sztuczne słodziki nie oszukają mózgu      182
• Czekoholicy w łonie matki?    182
• Pokarm dla mózgu        184
• Diety 186

Nałogowcy 188

• Uzależnienie        189
• Kawa 190
• Kokaina i amfetamina   192
• Nikotyna     193
• Alkohol       194
• Endorfina, morfina i heroina  197
• Haszysz      199

Rzeczywistość kontra percepcja 202

• Wąchaj uważniej  203
• Smak bywa utrapieniem        204
• Smak chrupania 204
• Smak czerwieni   205
• To, czego nie czujesz    205
• Słuch wybiórczy  206
• Świat bez głębi i kontrastu     207
• Po co polować na króliki?       209

Percepcja w praktyce 210

• Promieniowanie podczerwone i ultrafioletowe   210
• Rozpoznawanie twarzy 211
• Kolorowy powidok         212
• #TheDress 213

Dalsza droga 215

• Podziękowania     218
• Wybrane lektury  222
• Indeks        235

^[1] May-Britt Moser jest psycholożką, badaczką mózgu i profesorką neuro- nauki na Norweskim Uniwersytecie Nauki i Technologii w Trondheim (NTNU). W 2014 roku razem z mężem Edvardem Moserem i Johnem 0’Keefe’em otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny.