Joseph Haydn jest jednym z najbardziej znanych kompozytorów epoki klasycyzmu, który zmarł w 1809 roku, w wieku 77 lat. Skarżył się na postępujące z wiekiem kłopoty z pamięcią, które utrudniały mu ukończenie ostatniego oratorium „Die Jahreszeiten” (Pory Roku). Większość biografów uważa, że powodem śmierci kompozytora była rozproszona miażdżyca i zastoinowa niewydolność serca (congestive heart failure, CHF), objawiające się częstymi obrzękami nóg i zadyszką. Inne źródła wskazują na chorobę Biswangera, na którą wskazywały zaburzenia chodu, funkcji wykonawczych oraz zmiany nastroju.

Choroba Binswangera

Zwana inaczej leukoencefalopatią podkorową, jest rzadko rozpoznawalnym rodzajem otępienia naczyniopochodnego. Na obraz kliniczny choroby Binswangera składają się: zespół otępienny, objawy ogniskowe, częste napady padaczkowe. W tomografii komputerowej lub MRI stwierdza się symetryczne ogniska hipodensyjne w istocie białej (leukoarajoza), czyli zmiany zlokalizowane głównie wokół komór mózgu. Na zespół kliniczny choroby składają się takie objawy jak:

• Wczesne zaburzenia chodu, niestabilność, upadki.
• Objawy behawioralne i psychologiczne: depresja, zmiana osobowości, emocjonalne nietrzymanie moczu, opóźnienie psychoruchowe
• Dyzartria (zaburzenia mowy), dysfagia (trudności w przełykaniu), zespół pozapiramidowy (sztywność mięśniowa, drżenie, bradykinezja- spowolnienie ruchowe)
• Zespół dysfunkcjonalny (deficyt funkcji wykonawczych): planowania, formułowania celów, abstrakcyjnego myślenia, elastyczności i kontroli behawioralnej, organizowania, sekwencjonowania, działania.
• Deficyt pamięci: przypominania, częstsze zapominanie, problemy z rozpoznawaniem
• Pojawia się przewlekły proces niedokrwienny mózgu, demielinizacja, utrata aksonów, zmiany w oligodendrocytach i komórkach glejowych, zawały mózgu (LACI) spowodowane niedrożnością małych naczyń lub tętnic.

Na jakie zaburzenia cierpiał Haydn?

Zaburzenia chodu wystąpiły już na początku choroby, prowadząc ostatecznie do niezdolności chodzenia, Haydn zachował jednak zdolności motoryczne ramion. Jego ostatni występ w roli dyrygenta odbył się 26 grudnia 1803 r. w Wiedniu. Kompozytor miał nadzieję na wyzdrowienie odwiedzając kaplicę św. Peregryna, który początkowo uznawany był za patrona ludzi chorych na nogi i cierpiących na bóle stóp. Ostatni publiczny występ kompozytora odbył się w 1808 roku, gdy wybrzmiało Oratorium „Stworzenie Świata”. Książę Esterházy wysłał swój powóz i świtę, aby przenieść Haydna do sali koncertowej w fotelu.

Kompozytorowi doskwierała również dyspraksja (inaczej zespół niezgrabnego dziecka, czyli trudności w wykonywaniu ruchów) oraz problemy z koordynacją ruchową. Coraz częściej problematyczne było dla niego pisanie listów, jednakże ostatnia uwaga jaką Haydn zanotował w swoim dzienniczku, choć chwiejna, jest nadal czytelna. Notatka w dzienniku pochodzi z 1809 roku, zaledwie kilka miesięcy przed śmiercią: „Dziś sprzedałem swój piękny fortepian za 200 fl.” Lekarz Haydna zasugerował, żeby kupił mniejszy fortepian, łatwiejszy do grania.

Widoczne są również zmiany behawioralne, labilność czyli chwiejność emocjonalna wraz ze skrajnymi zmianami nastroju oraz depresja. Coraz częściej unikał publicznego życia, skarżył się na brak pomysłów.

Osłabieniu uległy funkcje wykonawcze oraz pamięć. 12 lipca 1799 r. sam Haydn przypisał swoją malejącą produktywność przytłaczającemu ciężarowi, jaki nałożył sobie komponując jego ostatnie, wielkie dzieło opublikowane w 1801- „Die Jahreszeiten” (Pory Roku). Haydn nie był w pełni zadowolony z oratorium i uważał, że biorąc pod uwagę, jakość muzyczną, jest o wiele gorsze od „Stworzenia Świata”. Z biograficznych notatek wyczytać można:

„Nigdy nie myślałem, że człowiek może tak po prostu zatonąć, tak jak teraz. Moja pamięć odeszła, czasami mam jeszcze kilka dobrych pomysłów na fortepianie, ale płaczę, ponieważ nie jestem już w stanie ich powtórzyć ani spisać.” [Griesinger, 1810]

Nie można udowodnić, czy Haydn cierpiał z powodu udaru. Na podstawie danych biograficznych zdiagnozowano zawały lakunarne. W 1800 r. pojawiła się wzmianka o „reumatycznej gorączce głowy”, uniemożliwiającej mu udział w wykonaniu swojego oratorium „Stworzenie Świata”. Być może epizody te wiązały się z bólem głowy, a „utrzymujące się osłabienie nerwu” może być traktowane, jako niedowład lub depresję. W tamtych czasach powszechnym leczeniem w następstwie udaru było korzystanie z kąpieli.   

Ostatnie dni Haydna

10 maja 1809 armia francuska zbliżyła się do granic Wiednia, a kule armatnie zdetonowały sąsiedni budynek, tuż obok mieszkania Haydna. W związku z tym do jego sypialni weszli słudzy, aby zabrać go z obszaru zagrożenia. Kompozytor jednak zebrał całą swoją odwagę i wykrzyknął –

„Dzieci, nie lękajcie się. Tam, gdzie jest Haydn, nic nie może ci się stać!” [Dies, 1810]

 Od tamtej pory jego siły fizyczne uległy znacznemu pogorszeniu. 26 maja kazał swoim sługom zanieść go do salonu, gdzie na małym fortepianie po raz ostatni mógł zagrać ukochaną „Das Kaiserlied” (Pieśń Cesarza). Wieczorem narzekał na ból głowy i dreszcze. Wezwano lekarzy, ale nie mogli oni już więcej pomóc. Haydn zmarł we wczesnych godzinach porannych – 31 maja 1809 r.

Za życia kompozytora medycyna nie dawała możliwości leczenia czynników ryzyka chorób naczyniowych. Chociaż spektrum środków terapeutycznych stopniowo rośnie wraz z wprowadzeniem antagonistów NMDA i inhibitorów cholinesterazy, są one głównie testowane pod kątem otępienia. Leczenie obejmuje podawanie środków, takich jak: polipropylen (zapobiegający chorobie sercowo-naczyniowej), w tym środki beta-blokujące (stosowane w kardiologii, a zwłaszcza w chorobie niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego), inhibitory ACE (grupa leków stosowanych w terapii nadciśnienia tętniczego, niewydolności serca, choroby niedokrwiennej serca) i diuretyki.

Rozwój współczesnej medycyny w zapobieganiu chorobom naczyniowym jest na coraz wyższym poziomie. Gdyby Haydn żył w obecnych czasach, choroba postępowałaby znacznie wolniej i nie przeszkadzałyby mu w twórczości.  

Źródło:

• Bäzner, H., Hennerici, M. (2005). The Subcortical Vascular Encephalopathy of Joseph Haydn – Pathographic Illustration of the Syndrome. W: Bogousslavsky, J., Boller, F. (red.). Neurological Disorders in Famous Artists (s. 160-171). Karger.
• Bäzner, H., Oster, M., Daffertshofer M, Hennerici, M. (2000). Assessment of gait in subcortical vascular encephalopathy by computerized analysis: A cross-sectional and longitudinal study. J Neurol, 247, 841–849.

• Blahak, C., Bäzner, H., & Hennerici, M. G. (2015). Joseph Haydn’s encephalopathy. Progress in Brain Research, 317–329. doi:10.1016/bs.pbr.2014.11.013 

• Dies, A. C. (1810). Biographische Nachrichten von Joseph Haydn. Wien, Camesinaische Buchhandlung.
• Gass, A., Oste,r M., Cohen, S., Daffertshofer, M., Schwartz, A., Hennerici M. G. (1998). Assessment of T2- and T1- weighted MRI brain lesion load in patients with subcortical vascular encephalopathy. Neuroradiology, 40, 503–506.
• Griesinger, G. A. (1810). Biographische Notizen über Joseph Haydn. Leipzig.