Wstęp

Metafizyka to nic więcej jak niezwykle uporczywy wysiłek, aby myśleć jasno.

William James^[1]

Przedmiot i cel pracy

Głównym tematem tej pracy są poglądy metafizyczne Galena Strawsona w trzech najważniejszych obszarach jego zainteresowań, kształtujących się na przestrzeni ostatnich czterdziestu lat: świadomości, wolnej woli oraz jaźni. Zagadnienia te mogą być interesujące – zwłaszcza dla polskiego czytelnika – z kilku względów. Najważniejszym z nich jest miejsce, jakie we współczesnych debatach w obrębie filozofii analitycznej zajmują tytułowe kwestie. Każda obrosła do tej pory ogromną literaturą o charakterze technicznym, zaś jej szybki przyrost sprawia, iż kłopotliwe staje się zapoznanie nawet z najważniejszymi pracami. Rodzimy czytelnik ma na ogół jeszcze bardziej ograniczoną możliwość śledzenia najnowszych debat^[2]. Dzieje się tak pomimo wydawania wielu przekładów, które jednak ukazują się w naszym kraju z dość dużym opóźnieniem^[3]. Jeżeli chodzi o problem świadomości, to stosunkowo mało znane pozostają stanowiska nieredukcyjne, zwłaszcza panpsychizm, szczegółowego omówienia nie doczekał się również tzw. trudny problem świadomości^[4]. W przypadku wolnej woli prac – zwłaszcza dotyczących współczesnej analitycznej metafizyki wolności i odpowiedzialności – jest jeszcze mniej^[5]. Nieco lepiej wygląda sytuacja jeżeli chodzi o filozoficzny problem jaźni, który zyskał w ostatnich latach co najmniej dwa dobre opracowania^[6]. Wynika to również z faktu, iż jaźń okazuje się problemem najbardziej podatnym z wymienionych do wielodyscyplinarnego badania, stąd duża liczba bardziej szczegółowych monografii poświęcona refleksji zarówno nad nią, jak i niekiedy utożsamianą z nią tzw. filozofią podmiotu, która cieszy się zainteresowaniem badaczy z różnych dyscyplin^[7].

Wydawać by się mogło, że racje te powinny raczej dawać asumpt do przygotowania solidnego wprowadzenia w najnowszą problematykę, nie zaś monografii na temat wybranego filozofa. Brak publikacji pierwszego rodzaju nie jest jednak jedynym powodem skłaniającym do napisania tej pracy. Nie mniej ważny jest fakt, iż Strawson to jeden z nielicznych współczesnych filozofów, który podejmuje wszystkie trzy zagadnienia, przy czym w każdym z dyskutowanych problemów jego rozstrzygnięcia sprzeciwiają się w mniejszym lub większym stopniu najpopularniejszym poglądom, żywionym przez większość filozofów analitycznych. W przypadku świadomości Strawson jest bezkompromisowym panpsychistą, wychodzącym poza standardową opozycję materializmu i dualizmu. W odniesieniu do problemu wolnej woli stara się dowieść, iż całe zagadnienie stanowi pseudoproblem, który rozstrzygnąć można czysto pojęciowo, czym wyłamuje się z dyskusji toczonych pomiędzy kompatybilizmem a inkompatybilizmem. Natomiast w przypadku jaźni konstruuje wysoce spekulatywną, nadrzędną wobec sporów pomiędzy zwolennikami teorii substratu oraz obrońcami teorii wiązki koncepcję, która – jak sam przyznaje – nie zadowala sympatyków żadnej ze stron. Taki charakter jego poglądów pozwala na naturalne przedstawienie nie tylko tradycyjnych sporów i ich rozwiązań, ale również na zaprezentowanie ujęć alternatywnych, które – między innymi za sprawą Strawsona – zyskują dziś popularność. W tym względzie jest on reprezentantem nowej, ale przybierającej na sile tendencji w filozofii analitycznej, polegającej na coraz częstszym i odważniejszym wykraczaniu poza samą tylko refleksję nad językiem potocznym oraz skierowaniu się w stronę spekulatywnych rozważań metafizycznych. Niestety, osoba Strawsona jest polskim filozofom praktycznie nieznana^[8]. Nawet w artykułach przeglądowych, w których jego nazwisko powinno się pojawiać, na ogół jest ono nieobecne^[9]. Mam nadzieję, że ta monografia zwróci uwagę polskich uczonych na miejsce Strawsona w dyskusjach filozoficznych i znaczenie jego koncepcji.

Spełnienie podstawowego celu tej pracy, czyli rekonstrukcja poglądów Strawsona w odniesieniu do świadomości, wolnej woli i jaźni, prowadzi do podniesienia szeregu pytań pobocznych, wśród których odróżnić można pytania wewnętrzne i zewnętrzne. Te pierwsze wynikają z samej analizy myśli Strawsona. Część z nich ma charakter biograficzny: W jaki sposób Strawson doszedł do swoich poglądów i jakie są jego inspiracje? Czy myśl Strawsona ewoluowała w czasie, a jeżeli tak, to jakie przechodziła zmiany? Inne dotyczą oceny jego myśli. Należą do nich kwestie: Czy poglądy Strawsona na świadomość, wolną wolę oraz jaźń są wewnętrznie koherentne? Czy brane razem tworzą spójną – zarówno w wymiarze pojęciowym, jak i metodologicznym – wizję metafizyki? Jeżeli odpowiedź na poprzednie pytanie jest twierdząca, to jakie są główne elementy konceptualne owej wizji? Pytania zewnętrzne dotyczą natomiast relacji poglądów Strawsona do stanowisk historycznych i współczesnych. Najważniejsze to: Jak przedstawia się metafizyka Strawsona na tle podejmowanych dziś problemów metafizycznych i ich najpopularniejszych rozstrzygnięć w filozofii analitycznej? Jak poglądy Galena Strawsona mają się do poglądów jego znacznie bardziej sławnego ojca, sir Petera Fredericka Strawsona? W jakim zakresie Strawson korzysta z dorobku autorów klasycznych? Ponadto praca ta próbuje odpowiadać na pytania niezwiązane ściśle z filozofią Strawsona. Aby osiągnąć jeden z głównych jej celów, tj. przybliżyć współczesne debaty metafizyczne oraz osadzić w nich myśl Strawsona, rekonstruuję każdorazowo siatkę pojęciową, charakterystyczną dla danego problemu. U podstaw tej rekonstrukcji stoi pytanie: Jakie najważniejsze problemy podejmuje się dziś w dyskusjach nad świadomością, wolną wolą i jaźnią oraz jak się na nie odpowiada? Za wartościowe oraz erudycyjne uznałem również skrótowe próby wskazania źródeł owych problemów, które niejednokrotnie okazują się instruktywne przy śledzeniu ich rozstrzygnięć. Stąd też próbowałem odpowiedzieć na pytanie: Jaką genezę ma problem świadomości, wolnej woli i jaźni oraz jaki jest jej wpływ na przyjmowane dziś rozstrzygnięcia?

Za podstawę do rekonstrukcji poglądów Strawsona posłużyły mi jego książki, artykuły oraz recenzje tekstów literackich. Odwoływałem się również do prowadzonej z nim korespondencji, zwłaszcza w przypadku zagadnień, które stwarzały trudności interpretacyjne. Nie były to częste sytuacje, bowiem styl pism bohatera tej rozprawy jest na ogół jasny i klarowny. Strawson, jako filozof zaliczający siebie do tradycji analitycznej, często podporządkowuje się charakterystycznemu dla tego nurtu prymatowi definicji, rozróżnień i argumentów. Dokonana w tej rozprawie rekonstrukcja poglądów Strawsona opierała się na przedstawieniu jego refleksji w sposób mniej sformalizowany, a ponadto – tam, gdzie było to możliwe – bez nadmiernego angażowania technicznej aparatury pojęciowej. Celem okazjonalnie wprowadzanych elementów analitycznych (schematów rozumowań, definicji, nazw argumentów) jest uczynienie tekstu jaśniejszym oraz przystępniejszym. Opracowane w ten sposób poglądy zestawiałem z klasycznymi tekstami filozoficznymi, głównie autorów nowożytnych, do których najczęściej odwołuje się Strawson. Dużą pomoc stanowiły recenzje jego książek oraz teksty polemiczne, pozwalające na lepszą problematyzację referowanych zagadnień.

Czytelnik z pewnością dostrzeże, iż odniesienia bibliograficzne w tej książce różnią się w zależności od tego, czy odsyłają do tekstów głównych, czyli prac Strawsona, czy do literatury pomocniczej. W przypadku tej drugiej stosuję standardową bibliografię nawiasową. Natomiast w odnośnikach do tekstów Strawsona data wydania zastąpiona jest tytułem tekstu, a zatem zamiast zapisu „Strawson 2009, s. 25”, stosuję zapis „Selves, s. 25”. Powodem tej niejednorodności zapisu jest fakt, iż lista prac Strawsona jest bardzo długa; jednego roku ukazywało się pięć, niekiedy nawet sześć artykułów. W takim wypadku stosowanie kolejnych liter alfabetu, dodawanych do roku wydania, jest niewygodne dla czytelnika, nieestetyczne i zwiększa możliwość pomyłki.

Układ tej pracy jest stosunkowo prosty: składa się ona z trzech rozdziałów, poświęconych – kolejno – świadomości, wolnej woli i jaźni, natomiast rozbudowane zakończenie stanowi próbę szerszego, metaprzedmiotowego spojrzenia na filozofię Strawsona. Przyjęta kolejność zagadnień jest do pewnego stopnia arbitralna. Rozdział pierwszy i trzeci („Świadomość” i „Jaźń”) wydają się na pierwszy rzut oka zbliżone tematycznie, choć omawiając problem jaźni Strawson dystansuje się wobec panpsychizmu, stanowiącego wniosek rozważań nad świadomością. Natomiast rozdział drugi i trzeci („Wolna wola” i „Jaźń”) łączy oparcie się na fenomenologii, stanowiącej – przynajmniej w tym drugim przypadku – podstawę do wyprowadzenia wniosków natury metafizycznej^[10]. Układ rozdziałów mógłby być zatem z pewnością inny. Pierwszeństwo problemu świadomości wynika przede wszystkim stąd, iż jest to zagadnienie, któremu Strawson poświęcił najwięcej miejsca i które wydaje się stanowić punkt wyjścia dla większości jego pomysłów odniesionych również do innych dziedzin. Omówienie rozumienia świadomości przez Strawsona pozwala zatem na naturalne podniesienie szeregu zagadnień, takich jak empiryzm, krytyka mocnego rozumienia emergencji czy wątki procesualistycze, które będą się pojawiać w kolejnych rozdziałach. Natomiast umieszczenie rozdziału poświęconego jaźni po rozdziale na temat wolnej woli następuje ze względów wspomnianych wyżej: problem wolnej woli kończy się zaakcentowaniem przywiązania Strawsona do fenomenologii, stanowiącej główną oś trzeciego rozdziału. Odwrócenie tej kolejności zaburzałoby zatem logiczny ciąg wywodu.

Struktura każdego z rozdziałów jest podobna: dzielą się one na cztery części. Część pierwsza ma charakter metaprzedmiotowy i składa się z trzech paragrafów. W pierwszym, zatytułowanym Geneza problemu, przedstawiam krótko dzieje aktualnie omawianego zagadnienia. W drugim, który nosi tytuł Analiza problemu, dokonuję problematyzacji, a zatem stawiam pytania, których celem jest nakreślenie obszaru dyskutowanego tematu oraz wprowadzenie podstawowych pojęć wraz z próbą podania ich definicji sprawozdawczej (lub w przypadku problemu świadomości – regulującej). W trzecim paragrafie omawiam chronologiczny rozwój myśli Strawsona w kontekście przedstawianego problemu.

Istnieje kilka powodów, prócz wspomnianej próby uporządkowania zagadnień, dla których każdy rozdział rozpoczynam tego rodzaju metaprzedmiotowym wstępem. Najważniejszy to ten, iż problemy świadomości, wolnej woli i jaźni znacząco się różnią, stąd nawet specjalistyczna wiedza w jednej dziedzinie nie pociąga znajomości pozostałych. Ustępy te pełnią jednak również ważną funkcję per se: choć przytaczane w tej pracy terminy, takie jak „fizykalizm”, „semikompatybilizm” czy „pogląd prosty”, są powszechnie znane, to koncepcja Strawsona na ogół wykracza poza ustanowione podziały lub rozwija się w opozycji do nich. Jeżeli dodamy do tego fakt, że rzadko które z przytoczonych nazw są ostre, niezbędna wydaje się przynajmniej próba wyznaczenia ich orientacyjnego zakresu. Ostatni wreszcie powód, dla którego decyduję się na umieszczanie takiego podrozdziału, wynika z faktu, że dobrze sproblematyzowane zagadnienie odgrywa rolę konceptualnego szkieletu, na którym można osadzić poglądy Strawsona. Choć w pracach filozoficznych owo rusztowanie pozostaje na ogół niewidocznym zapleczem badań, decyduję się na jego przedstawienie właśnie dlatego, iż przynajmniej w dwóch przypadkach – świadomości i wolnej woli – koncepcja Strawsona stanowi próbę zrekonstruowania tej ramy. Przedstawienie jej standardowej wersji wydaje się zatem naturalnym punktem wyjścia.

Część druga i trzecia każdego z rozdziałów stanowi próbę streszczenia poglądów Strawsona na daną kwestię. W przypadku rozdziału poświęconego świadomości część druga dotyczy rozwinięcia i uzasadnienia poglądu zwanego monizmem fundamentalnym, a część trzecia stanowi ekspozycję panpsychizmu. Drugi rozdział, poświęcony wolnej woli, dzieli się na część metafizyczną, w której pojawia się argument z niemożliwości wolności i odpowiedzialności moralnej oraz fenomenalno-pojęciową, będącą próbą wskazania epistemicznych warunków bycia wolnym podmiotem. Natomiast rozdział trzeci rozpada się na część dotyczącą poznawczo-metafizycznej koncepcji jaźni oraz na krytykę narracjonizmu.

W zakończeniu podejmuję próbę syntezy poglądów Strawsona, polegającą przede wszystkim na rekonstrukcji ogólnej ramy jego metafizyki, a także na przedstawieniu jej w kontekście nowożytnych i współczesnych nurtów filozoficznych. Zarysowuję również perspektywy ewentualnego wykorzystania pomysłów Strawsona.

Poszczególne rozdziały różnią się pod względem objętości, co wynika z dwóch powodów. Głównym z nich jest sam fakt filozoficznych zainteresowań Strawsona. Większość jego pism dotyczy problemu świadomości, co znalazło odzwierciedlenie w długości rozdziału poświęconego temu zagadnieniu. Natomiast w przypadku wolnej woli prac jest mniej, a ponadto na ogół powielają one te same pomysły. Drugim czynnikiem, który zadecydował o objętości poszczególnych części, jest nowość omawianych poglądów na gruncie polskim. O ile podziałowi na kompatybilizm i inkompatybilizm nie trzeba poświęcać zbyt wiele miejsca, o tyle analityczna koncepcja własności wewnętrznych jak dotąd nie doczekała się solidnego opracowania. Podobna uwaga dotyczy panpsychizmu oraz fenomenologii jaźni, które wymagają bardziej obszernych uwag wprowadzających.

Galen Strawson – krótki szkic biograficzny

Galen John Strawson urodził się 5 lutego 1952 roku w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii. Jego ojcem jest znany filozof analityczny, sir Peter Frederick, matką zaś Ann (z domu Martin). Pomimo – a może za sprawą – wzrastania w domu goszczącym najwybitniejszych filozofów XX wieku, Galen nie od razu zainteresował się filozofią. W młodości uczęszczał do Winchester College, elitarnej szkoły średniej, do której mogło należeć jedynie siedemdziesięciu uczniów. Tam właśnie po raz pierwszy zetknął się z ruchem hippisowskim oraz zainteresował kulturą Bliskiego oraz Dalekiego Wschodu^[11]. Skłoniło go to do autostopowej podróży po Bliskim Wschodzie latem roku 1969. Stąd też, kiedy tego samego roku rozpoczął studia na Uniwersytecie w Cambridge – jest to wybór znaczący, biorąc pod uwagę, iż jego ojciec był profesorem w Oksfordzie – jako kierunek wybrał orientalistykę. Na trzecim roku studiów zmienił przedmiot na nauki społeczne i polityczne, dzięki czemu zainteresował się filozofią, z której w maju 1973 roku złożył egzamin. Wkrótce ożenił się z wykładowczynią uniwersytecką Jose Said i wyjechał do Francji, gdzie pracował – jak sam wspomina – m.in. na budowie oraz w telewizji. Studia doktoranckie z filozofii pod kierunkiem Dereka Parfita rozpoczął nieco ponad rok później, w październiku 1974, w Wolfson College na Uniwersytecie Oksfordzkim. Jednak po pewnym czasie Parfit polecił Strawsonowi ukończenie programu Bachelor of Philosophy, aby zdobył bardziej gruntowne wykształcenie historyczne i systematyczne^[12]. Jego napisana w roku 1977 praca dyplomowa dotyczyła relacji pomiędzy byciem tym samym człowiekiem a byciem tą samą osobą; jak przyznaje Strawson, nie był on wtedy świadomy, że to samo pytanie zadawał wcześniej John Locke^[13]. Następnie ze względów finansowych ponownie opuścił Wielką Brytanię i przeniósł się do Francji. W latach 1977–1978 otrzymywał stypendium rządu Francji, dzięki któremu mógł studiować w École normale supérieure. Tam uczęszczał m.in. na seminaria Jacquesa Derridy, gdzie bez powodzenia próbował „zrozumieć, o czym on mówił”^[14]. Po powrocie do Wielkiej Brytanii zaczął pracę jako redaktor Times Literary Supplement, jednocześnie pisząc doktorat na temat wolnej woli. Strawson nie ukrywa, że w owym czasie jego filozoficzna wiedza była raczej mierna. Przytacza na przykład taką oto anegdotę. W roku 1979 Gareth Evans zapytał mnie, dlaczego mój doktorat na temat wolnej woli powstaje aż tak długo. Dałem mu pogmatwaną pracę na temat samoświadomości, stanowiącą część rozprawy. Następnym razem, kiedy się spotkaliśmy – a było to na początku roku 1980 – stwierdził, że rozumie już, dlaczego^[15].

Mimo tych autoironicznych uwag Strawson nie kryje, iż większość pomysłów, których broni do dziś, wzięła początek właśnie w tamtym okresie.

Ostatecznie doktorat, zatytułowany Freedom and Belief, został złożony i obroniony w roku 1983, a jego rozbudowana wersja, obejmująca m.in. rozumowanie za niemożliwością wolnej woli, ukazała się drukiem w roku 1986, gdy Strawson miał już 34 lata. Rok później został zatrudniony na stałe w oksfordzkim Jesus College, gdzie prowadził m.in. seminaria z filozofii umysłu. Jego pierwsze artykuły dotyczyły głównie problemu wolnej woli, a także przyczynowości. Wcześnie zainteresował się również historią filozofii: w roku 1989 ukazała się jego pierwsza książka dotycząca poglądów Davida Hume’a.

Strawson pracował w Oksfordzie łącznie dwadzieścia jeden lat (wcześniej, w latach 1979–1986, był wykładowcą i tutorem w różnych college’ach tej uczelni), do czasu, gdy w roku 2000 przeniósł się na Uniwersytet w Reading. To właśnie w ciągu tych dwóch dekad powstały najważniejsze książki i artykuły, stanowiące punkt wyjścia jego koncepcji metafizycznej. Bez wątpienia środowisko Oksfordu odegrało znaczącą rolę w ukształtowaniu filozofii Strawsona, choć wpływ ten polegał raczej na wytwarzaniu klimatu intelektualnego, przeciwko któremu autor Freedom and Belief mógł się buntować. Do Reading przybył natomiast już jako dojrzały naukowiec o wyrobionej pozycji w świecie anglosaskiej filozofii analitycznej. Na tamtejszym uniwersytecie spędził kolejne trzynaście lat; w międzyczasie pracował również na City University of New York. W roku 2012 na stałe opuścił Wielką Brytanię i przeniósł się na University of Texas w Austin, w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykłada do tej pory.

Ważną rolę w filozoficznym rozwoju Strawsona odgrywają jego wyjazdy i pobyty badawcze, w szczególności współpraca z Center for Subjectivity Research, będącym częścią Uniwersytetu w Kopenhadze. To właśnie w tamtym środowisku, którego główną postacią jest wybitny znawca myśli Edmunda Husserla, Dan Zahavi, Strawson zapoznał się z podstawami tradycji fenomenologicznej. Nie mniej istotny jest fakt, iż Strawson był przez wiele lat recenzentem Times Literary Supplement: zarówno styl niektórych jego dzieł, jak i ogólnie rozumiana umysłowość może znaleźć częściowe wyjaśnienie w tym aspekcie jego aktywności^[16].

Kontekst biograficzny okazuje się najważniejszy przy próbie zrozumienia, dlaczego Strawson podejmuje zagadnienia świadomości, wolnej woli i jaźni. Pozornie tematów tych nie łączy zbyt wiele, poza tym, że każdy z nich mógłby zostać omówiony we współczesnym podręczniku do metafizyki. Mimo pozornego pokrewieństwa problemu świadomości i jaźni, wielu filozofów uważa, iż jaźń sprowadza się ostatecznie do kwestii samoświadomości, wtórnej względem trudności generowanych przez świadomość^[17]. Natomiast zagadnienie wolnej woli wydaje się niezwiązane ani z jednym, ani z drugim tematem^[18]. Aby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego Strawson się nimi zajmuje, należy zwrócić uwagę, że choć nie ma zbyt wielu filozofów, którzy podejmowali te kwestie łącznie, to stanowiły one przedmiot refleksji tych uczonych, którzy programowo odrzucali metafizykę i wskazywali, że każda z nich jest równie nonsensowna. Za przykład może posłużyć Gilbert Ryle i jego wydana w 1949 roku książka Czym jest umysł?. Już lektura spisu treści wskazuje, iż poświęcona jest ona m.in. świadomości, wolnej woli oraz jaźni, przy czym każde z tych zagadnień spotyka się z bezpardonową krytyką. Ryle zmarł w roku 1976, ale jego wpływ dało się odczuć w Oksfordzie jeszcze przez długie lata, gdzie liczne grono jego uczniów nadawało ton tamtejszej filozofii. W jednostronicowym tekście The Depth(s) of the Twentieth Century Strawson wspomina oksfordzką filozofię w roku 1972 – miał on wtedy dwadzieścia lat – i wymienia dziewięć poglądów, których bronili tamtejsi profesorowie, ale które zupełnie go nie przekonywały. W ich skład wchodził m.in. behawioryzm, eksternalizm semantyczny oraz regularnościowa teoria przyczynowości. Strawson wszystkie te poglądy odrzucał ze względu na ich niezgodność z intuicją, co, jak wspomina, doprowadziło go do „silnej utraty wiary w zdolność do uprawiania filozofii”^[19]. U podstaw zainteresowania tytułowymi zagadnieniami stoi zatem reakcja na radykalny redukcjonizm, cechujący filozofię w czasach naukowego rozwoju Strawsona. Taka buntownicza, niejednokrotnie prowokująca postawa stanowi rys charakterystyczny całej jego myśli, szczególnie widoczny w jej negatywnych, aporetycznych momentach, które dziś wywołują największe debaty. Pewne znaczenie miała też jego relacja z ojcem, od poglądów którego starał się zdystansować.

[1] James 1890, s. 144.

[2] Istotny wyjątek stanowią pod tym względem artykuły zebrane w wydawanych przez WAM Przewodnikach po filozofii. (Zob. np. Kołodziejczyk 2011; Miłkowski, Poczobut 2012). Zamieszczane tam teksty – choć instruktywne – mają jednak charakter przede wszystkim propedeutyczny.

[3] Np. Świadomy umysł Davida Chalmersa został wydany czternaście lat od ukazania się oryginału. W przypadku Świadomości Daniela Dennetta odstęp czasowy wynosi ćwierć wieku. Gorzej jest w przypadku prac dotyczących wolnej woli i jaźni, przekładów książek stricte filozoficznych nie doczekali się bowiem nawet najważniejsi przedstawiciele toczonych debat, za wyjątkiem Dereka Parfita (2012) i Thomasa Metzingera (2018). Pewnym pocieszeniem jest wydawanie prac z zakresu kognitywistyki (np. Damasio 2011).

[4] Z monografii poświęconych problemowi świadomości warto wspomnieć o książkach Urszuli Żegleń (2003) oraz Józefa Bremera (2005). Ważną rolę odgrywają również przekłady kluczowych anglojęzycznych tekstów zebrane w tomie pod redakcją Marcina Miłkowskiego i Roberta Poczobuta (2008). Współczesne odsłony panpsychizmu przedstawiłem w artykule Miejsce panpsychizmu we współczesnych debatach nad umysłem (Jarocki 2018).

[5] Z najnowszych pozycji warto zapoznać się z monografią Bremera (2013). Również i tutaj dysponujemy pracą zbiorową z klasycznymi tekstami, przy czym są to artykuły wydane najpóźniej na początku lat 90. (zob. Hołówka 1997).

[6] Mowa tu o rewelacyjnej pracy Kobierzyckiego (2012) oraz o monografii Bremera (2007).

[7] Nadspodziewanie dużo pojawia się na przykład prac na temat poruszanego w tej rozprawie problemu narracjonizmu. Z filozoficznych publikacji, które ukazały się w ostatnim czasie, należy wspomnieć o książkach Warmbier (2018) i Filutowskiej (2018). Natomiast z zakresu prac psychologicznych warto sięgnąć do publikacji Chmielnickiej-Kuter i Puchalskiej-Wasyl (2005).

[8] Pomijam dwa własne tłumaczenia tekstów Strawsona: O niemożliwości całkowitej odpowiedzialności moralnej oraz Fizykalistyczny panpsychizm.

[9] Wyjątkiem jest tekst Łukowa (2011, s. 502), który krótko omawia argument Galena Strawsona przeciwko kompatybilizmowi Petera Fredericka Strawsona.

[10] Termin „fenomenologia” stosowany w tej pracy ma charakter techniczny i nie dotyczy nurtu filozoficznego, zapoczątkowanego przez Edmunda Husserla. (Każdy wyjątek od takiego rozumienia fenomenologii będzie wyraźnie oznaczany, na przykład stwierdzeniem, iż chodzi o „szkołę fenomenologiczną” bądź „tradycję fenomenologiczną”). Idąc za Strawsonem fenomenologią nazywam teorię tego, co dane w bezpośrednim doświadczeniu. Stąd, mówiąc o fenomenologii wolność czy jaźni, odnoszę się do koncepcji wyrastającej z tego, jak wolność czy jaźń są dane. Konieczność odróżnienia tak rozumianej fenomenologii od szkoły fenomenologicznej wynika z faktu, iż Strawson oddziela metafizykę i epistemologię, przez co – w przeciwieństwie na przykład do Husserla – fenomeny nie są dla niego wszystkim, co istnieje.

[11] Nie spotkało się to, rzecz jasna, z przychylnością dyrekcji. Strawson nie tylko odmówił udziału w zajęciach z przysposobienia obronnego, ale również eksperymentował z narkotykami. Jego wspomnienia z tamtego czasu znaleźć można w bezkompromisowo szczerym eseju Two Years’ Time.

[12] Program Bachelor of Philosophy na Uniwersytecie w Oksfordzie to dwuletni, wymagający plan studiów, w znacznej mierze samodzielnie układany przez uczestnika, uważany za przygotowanie do filozoficznych studiów doktoranckich. Jego ideę obmyślili wspólnie Gilbert Ryle i John David Mabbott.

[13] Introduction (2008), s. 9.

[14] Tamże.

[15] Selves, s. XVII.

[16] Strawson ma również zasługi (choć nie bezpośrednie) na polu literatury. Za przykład może posłużyć powieść Sobota Iana McEwana, przyjaciela Strawsona, dotycząca problemu determinizmu, którą nominowano do nagrody Bookera.

[17] Block (1995, s. 230) pisze na przykład, iż „to oczywiście świadomość, a nie […] samoświadomość wydaje się być naukową zagadką”. Podobne podejście przyjmuje Chalmers (2010, s. 40), który interesuje się doświadczeniem jaźni, ale tylko w tym zakresie, w jakim jest to kolejny stan fenomenalny.

[18] Innego zdania jest Searle (2007, s. 48), który przyczyn problematyczności dyskusji nad wolną wolą doszukuje się w błędnej terminologii problemu umysł-ciało.

[19] The Depth(s) of the Twentieth Century, s. 607.

Przedmowa

Książka ta jest zmienioną wersją mojej pracy doktorskiej, obronionej w czerwcu 2019 roku na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, która powstała w ramach realizacji grantu Preludium „Świadomość, wolna wola, jaźń. Metafizyka Galena Strawsona” (numer 2015/17/N/HS1/02178), finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. Choć pomoc tej instytucji okazała się cenna i bez wątpienia umożliwiła powstanie niniejszej publikacji, to wkład w nią mają również osoby, które towarzyszyły mi w żmudnym procesie jej pisania. W tym miejscu pragnę im serdecznie podziękować. Dziękuję przede wszystkim mojemu promotorowi, prof. dr. hab. Piotrowi Gutowskiemu, który zawsze służył pomocną radą i dobrym słowem nie tylko w sprawach naukowych, ale też na wskroś praktycznych. Składam ogromne podziękowania obu recenzentom rozprawy doktorskiej – dr. hab. Marcinowi Miłkowskiemu z Polskiej Akademii Nauk oraz dr. hab. Robertowi Poczobutowi z Uniwersytetu w Białymstoku, a także dwóm anonimowym recenzentom Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, których cenne uwagi stanowiły podstawę do rewizji pierwotnych wersji tekstu. Dr. Marcinowi Iwanickiemu, promotorowi pomocniczemu, dziękuję nie tylko za niestrudzone wsparcie i stymulujące dyskusje, ale przede wszystkim za pewną rozmowę w styczniu 2015 roku, podczas której zaraził mnie ideą, by poświęcić swój doktorat poglądom Galena Strawsona; bez jego zachęty praca ta z pewnością by nie powstała.

Osobne podziękowania winny jestem Galenowi Strawsonowi. Główny bohater tej książki nie tylko dorównywał mi entuzjazmem w trakcie jej pisania, cierpliwie odpowiadając na szereg pytań i wątpliwości, ale przede wszystkim poczynił wiele starań, bym od stycznia do maja 2018 roku mógł przebywać na University of Texas at Austin w Stanach Zjednoczonych. Ten wyjazd badawczy nie tylko dał mi okazję pracować na jednej z najlepszych uczelni świata, ale również umożliwił udział w seminariach Strawsona, które znacznie zmieniły moje rozumienie części jego poglądów wyrażonych w druku. Jestem mu szczerze wdzięczny za niezliczone dyskusje oraz wyrozumiałość w chwilach, gdy gubiłem się w zawiłościach jego koncepcji.

Na końcu dziękuję tym wszystkim, którzy przez ostatnie cztery lata cierpliwie towarzyszyli mi w pracach nad tą książką. Każda z tych, jak również wymienionych wyżej osób powinna czuć się jednym z autorów końcowego rezultatu. Oczywiście za wszelkie błędy i niedoskonałości ponoszę wyłączną i całkowitą odpowiedzialność – nawet jeśli jedna z głównych tez tej książki brzmi, iż taka odpowiedzialność jest niemożliwa.

Lublin, styczeń 2020

Jacek Jarocki (ur. 1990) – doktor, asystent naukowy w Katedrze Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2013) Kierownik grantów Preludium i Sonatina, finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki. Uczestnik stażów naukowych i wyjazdów badawczych, m.in. na University of Texas at Austin (USA), Durham University (Wielka Brytania), Central European University (Węgry) oraz University of Copenhagen (Dania). Autor artykułów z zakresu filozofii umysłu, historii filozofii analitycznej oraz filozofii religii. Zapalony propagator filozofii.